مركز ارتباط حضرت آیت الله العظمی سید علی حسينى سیستانی (مد ظله) در لندن، اروپا، شمال و جنوب امریکا است.
7. سجده
مسأله 1351. نمازگزار باید در هر ركعت از نمازهای واجب و مستحب، بعد از ركوع، دو سجده انجام دهد و سجده این طور محقّق میشود كه پیشانی را به قصد خضوع در پیشگاه خداوند متعال، به شکل مخصوص بر زمین بگذارد؛ واجبات و احکام سجده در مسائل زیر ذکر میشود.
· واجبات سجده
o قرار دادن قسمتهای هفت‌گانه بر زمین
مسأله 1352. در حال سجده در نماز، واجب است نمازگزار علاوه بر گذاشتن پیشانی، كف دو دست و دو زانو و دو انگشت بزرگ پاها را بر زمین بگذارد؛
منظور از «پیشانی» در مورد سجده، بنابر احتیاط واجب، وسط آن است و آن، شبیه مستطیلی است كه از كشیدن دو خطّ فرضی بین ابتدای دو ابرو [382] در وسط پیشانی تا محلّ روییدن موی سر به دست میآید.
مسأله 1353. در سجده واجب نیست نمازگزار تمام پیشانی (منظور از پیشانی در مسأله قبل گذشت) را بر زمین یا مُهر یا شیء دیگری که سجده بر آن صحیح است بگذارد؛ بلکه اگر مقداری از پیشانی را بر زمین یا مُهر یا شیء دیگری که سجده بر آن صحیح است، بگذارد که عرفاً صدق سجده نماید، کافی است هرچند به اندازۀ یک بند انگشت یا کمتر از آن باشد.
مسأله 1354. انسان در سجده باید دو كف دست (که شامل انگشتان هم میشود) را بر زمین بگذارد و بنابر احتیاط واجب، در صورت امكان همۀ كف دست را بر زمین بگذارد؛
ولی در حال ناچاری و اضطرار، پشت دست هم مانعی ندارد و اگر پشت دست هم ممكن نباشد، بنابر احتیاط واجب، باید مچ دست را بر زمین بگذارد و چنانچه آن را هم نتواند، تا آرنج هر جا را كه میتواند بر زمین بگذارد و اگر آن هم ممكن نباشد، گذاشتن بازو كافی است.
مسأله 1355. انسان در هنگام سجده باید دو زانوی دو پا را روی زمین بگذارد و گذاشتن تمام کاسۀ زانو بر زمین لازم نیست؛ بلکه کافی است ابتدای زانوی پا، یعنی محلّ اتّصال کاسۀ زانو به انتهای استخوان ساق پا را روی زمین بگذارد.
مسأله 1356. در سجده باید فرد دو انگشت بزرگ پاها را بر زمین بگذارد، ولی لازم نیست سرِ دو انگشت بزرگ را بر زمین بگذارد؛ بلكه گذاشتن پشت یا روی یا کنارۀ دو انگشت بزرگ نیز کافی است.
مسأله 1357. اگر نمازگزار علاوه بر گذاشتن دو انگشت بزرگ پا بر زمین، سایر انگشت‌ها را هم بر زمین بگذارد، اشکال ندارد؛
امّا چنانچه انگشت بزرگ پا را بر زمین نگذارد و انگشت‌های دیگر پا یا روی پا را بر زمین بگذارد یا به دلیل بلند بودن ناخن، شَست به زمین نرسد، نماز باطل است و كسی كه به علّت ندانستن مسأله نمازهای خود را این طور خوانده، چنانچه در فراگیری مسأله كوتاهی كرده و مقصّر بوده باید دوباره بخواند و اگر در فراگیری مسأله كوتاهی از او سر نزده و جاهل قاصر بوده، نمازهایی که خوانده صحیح است.
مسأله 1358. كسی كه مقداری از انگشت شست پایش قطع شده، باید بقیّۀ آن را بر زمین بگذارد و اگر چیزی از آن نمانده، یا چنانچه مانده خیلی كوتاه است كه نمی‌‌توان آن را به هیچ وجه بر زمین یا چیز دیگری گذاشت، بنابر احتیاط واجب باید بقیّۀ انگشتان را بگذارد و اگر هیچ انگشتی در پاهایش وجود ندارد، هر مقداری كه از پا باقی مانده بر زمین بگذارد، کافی است.
مسأله 1359. كسی كه میتواند پیشانی را به زمین بگذارد، اگر آن را عمداً یا سهواً به زمین نگذارد، سجده نكرده است، هرچند جاهای دیگر به زمین برسد، ولی اگر پیشانی را به زمین بگذارد و سهواً جاهای دیگر را به زمین نرساند، یا سهواً ذكر نگوید، سجده صحیح است.
مسأله 1360. اگر فرد به‌طور غیر معمول سجده كند، مثلاً سینه و شكم را بر زمین بچسباند یا پاها را مقداری دراز كند، چنانچه عرفاً بگویند: «سجده كرده»، نمازش صحیح است؛ ولی اگر بگویند: «دراز كشیده» و سجده صدق ننماید، نماز او باطل است.
o ذکر سجده
مسأله 1361. نمازگزار واجب است در سجده، ذكر بگوید و بهتر آن است كه در حال اختیار (غیر اضطرار)، سه مرتبه «سُبْحانَ اللّهِ» یا یک مرتبه «سُبْحانَ رَبّيَ الْأَعْلیٰ وَبِحَمْدِه» [383] بگوید، هرچند گفتن هر ذكری كه در آن تعظیم و تمجید خداوند متعال باشد، کافی است، ولی بنابر احتیاط واجب، باید به اندازۀ سه «سُبْحانَ اللّهِ» باشد؛ مثلاً سه مرتبه «الْحَمْدُ لِلهِ» یا سه مرتبه «اللّهُ أَكْبَرُ» بگوید. [384]
امّا گفتن سایر ذکرها، از قبیل استغفار، صلوات، دعا و طلب حاجت برای خویش یا مؤمنین از خداوند متعال، به عنوان ذكر واجب سجده كافی نیست و كسی كه نمیتواند «سُبْحانَ رَبّیَ الْأَعْلیٰ» را خوب ادا كند، باید ذكری دیگر مانند سه بار «سُبْحانَ اللّهِ» را بگوید؛
شایان ذکر است، در موارد مذکور در این مسأله، فرقی بین نماز واجب و نماز مستحبی نیست.
مسأله 1362. در ذكر واجب سجده شرط است: الف. موالات را رعایت نموده و آن را به دنبال هم بگوید؛ ب. آن را به عربی صحیح بگوید؛ یعنی مخارج حروف و حرکات در هنگام تلفّظ رعایت شود.
مسأله 1363. در وقت کم و در حال ناچاری و اضطرار، گفتن یک «سُبْحانَ اللّهِ» در سجده كافی است.
o نشستن بین دو سجده و بنابر احتیاط واجب نشستن بعد از سجدۀ دوّم
مسأله 1364. نمازگزار بعد از تمام شدن ذكر سجدۀ اوّل، واجب است راست بنشیند تا بدن آرام گیرد و دوباره به سجده رود.
مسأله 1365. اگر فرد نشستن بعد از سجدۀ اوّل را فراموش كند تا آنكه به سجدۀ دوّم رود یا در حال رفتن به سمت سجدۀ دوّم باشد، ولی هنوز سر بر مُهر نگذاشته، یادش بیاید كه راست نشستن بعد از سجدۀ اوّل را فراموش كرده است، نمازش را ادامه داده و نمازش صحیح است، هرچند احتیاط مستحب است اگر قبل از سر نهادن بر مُهر در سجدۀ دوّم یادش بیاید، به حالت نشسته برگردد و راست بنشیند سپس به سجدۀ دوّم برود.
مسأله 1366. در ركعت اوّل و ركعت سوّمی كه تشهّد ندارد، مثل ركعت سوّم نماز ظهر و عصر و عشاء، احتیاط واجب آن است كه فرد بعد از سجدۀ دوّم، قدری بی‌حركت بنشیند و بعد برخیزد كه آن را «جلسۀ استراحت» مینامند؛
البتّه اگر آن را فراموش كند و بعد از آنكه شروع به برخاستن كرد یادش بیاید، تدارک آن واجب نیست.
o استقرار و آرامش بدن
مسأله 1367. بدن نمازگزار در حال سجود باید آرام باشد و نباید بدن خود را، با اختیار طوری حركت دهد كه از حال آرام بودن خارج شود؛ حتّی بنابر احتیاط واجب زمانی که مشغول ذکر واجب نیست.
مسأله 1368. مکث به مقدار گفتن ذکر واجب در سجده و آرامش بدن در حال گفتن ذکر واجب، لازم است. بنابراین، اگر نمازگزار پیش از آنكه پیشانیش به زمین برسد و بدنش آرام بگیرد، عمداً بدون عذر ذكر سجده را بگوید، نمازش باطل است و نیز اگر پیش از تمام شدن ذكر واجب عمداً سر از سجده بر دارد، نمازش باطل میشود؛
ولی در هر دو مورد، چنانچه به علّت ندانستن مسأله این طور عمل کرده باشد، در صورتی که جاهل قاصر باشد نمازش صحیح است.
مسأله 1369. اگر نمازگزار پیش از آنكه پیشانی به زمین برسد، سهواً ذكر سجده را بگوید و پیش از آنكه سر از سجده بردارد، بفهمد اشتباه كرده است، باید دوباره ذكر را در حال استقرار و آرامش بگوید؛ ولی اگر پیشانی به زمین رسیده باشد و سهواً پیش از آرامش، ذكر را بگوید، تكرار آن در حال استقرار لازم نیست، هرچند مطابق با احتیاط مستحب است.
مسأله 1370. اگر پیش از تمام شدن ذكر سجده، سهواً پیشانی را از زمین بر دارد، نمیتواند آن را دوباره به زمین بگذارد و باید آن را یک سجده حساب كند؛ ولی اگر جاهای دیگر را سهواً از زمین بر دارد، باید دو مرتبه به زمین بگذارد و ذكر را بگوید.
مسأله 1371. اگر انسان در حال سجده - هرچند مشغول گفتن ذكر نباشد - یكی از هفت عضو را به جز پیشانی، عمداً و بدون عذر از زمین بردارد، چنانچه با استقراری كه در سجده لازم است (و در مسألۀ«1367» ذکر شد) سازگار نباشد، نمازش بنابر احتیاط واجب باطل میشود و حكم برداشتن پیشانی، از مسألۀ«1368» معلوم میشود.
مسأله 1372. اگر نمازگزار روی تُشک پر یا ابر یا مانند آن سجده كند، در صورتی كه بدن روی آن آرام نگیرد، سجده باطل است؛ بلكه اگر پس از آنكه پیشانی را روی آن برای سجده قرار داد، پیشانی به سمت پایین حركت كند، سپس ثابت شود و ذكر را بگوید، باز هم اشكال دارد و احتیاط واجب ترک این كار است؛
مگر آنكه مقدار حركت بسیار اندک باشد، یا این كار سهوی انجام شده باشد. بنابراین، سجده بر مُهرهایی كه تعداد سجده‌ها و ركعات نماز را نشان میدهد و وقتی سر روی آن قرار می‌‌گیرد، اندكی در حدود (2 یا3) میلیمتر پایین می‌‌رود، سپس سر ثابت شده و نمازگزار ذكر را می‌‌گوید، اشكال ندارد.
o هم‌سطح بودن پیشانی نسبت به انگشتان شست و دو زانو
مسأله 1373. جای پیشانی نمازگزار باید از جای زانوها و سر انگشتان پای او بیش از چهار انگشت بسته بلندتر یا پایینتر نباشد؛ بلكه احتیاط واجب آن است كه جای پیشانی او از جای ایستادنش نیز بیش از چهار انگشت بسته بلندتر یا پایینتر نباشد.
مسأله 1374. در زمین شیب‌‌دار، هرچند كه شیب آن درست معلوم نباشد، اگر جای پیشانی نمازگزار از جای زانوها و انگشتان پای او بیش از «چهار انگشت بسته» بلندتر یا پایینتر باشد، بنابر احتیاط واجب نمازش صحیح نیست؛
همچنین است حکم اگر جای پیشانی او از جای ایستادنش، بیش از چهار انگشت بسته، اختلاف سطح داشته باشد.
مسأله 1375. اگر نمازگزار پیشانی را اشتباهاً بر چیزی بگذارد كه از جای زانوها و انگشت‌های پای او بیش از چهار انگشت بسته بلندتر باشد، چنانچه بلندی آن به قدری است كه نمی‌گویند در حال سجده است، باید سر را بر دارد و به شیئی كه بلندی آن بیش از چهار انگشت بسته نیست، بگذارد.
مسأله 1376. اگر نمازگزار پیشانی را اشتباهاً بر چیزی بگذارد که از جای زانوها و انگشت‌های پای او بیش از چهار انگشت بسته بلندتر باشد، چنانچه بلندی آن به قدری باشد كه عرفاً بگویند در حال سجده است، دو صورت دارد:
الف. پس از انجام ذكر واجب متوجّه شود؛ در این صورت میتواند سر از سجده بر دارد و نماز را تمام كند و دوباره خواندن آن لازم نیست؛
ب. قبل از انجام ذكر واجب متوجّه شود؛ در این صورت، باید پیشانی را از روی آن بر روی شیئی كه بلندی آن به اندازۀ چهار انگشت بسته یا كمتر است بكشد و ذكر واجب را به‌جا آورد و در این حال، برداشتن پیشانی جایز نیست و اگر كشیدن پیشانی ممكن نباشد، میتواند ذكر واجب را در همان حال به‌جا آورد و نماز را تمام كند و لازم نیست نماز را دوباره بخواند، هرچند وقت وسعت داشته باشد.
o قرار دادن پیشانی بر چیزی که سجده بر آن صحیح است
مسأله 1377. نمازگزار واجب است پیشانی را بر چیزی قرار دهد که سجده بر آن شرعاً صحیح است. همینطور، اگر نتواند با پیشانی سجده نماید و وظیفهاش سجده با قسمتهای دیگر صورت مثل جبین یا چانه باشد (که حکمش بعداً ذکر میشود)، باید آن قسمت را بر چیزی که سجده بر آن صحیح است، قرار دهد؛
امّا سایر مواضع سجده یعنی کف دو دست، دو زانو، دو انگشت بزرگ پا هرچند باید بر زمین قرار داده شود، ولی لازم نیست بر چیزی گذاشته شود که سجده بر آن صحیح است. همچنین، تماس مستقیم آنها با زمین لازم نیست؛ بنابراین، فردی که دستکش در دست یا جوراب به پا دارد، میتواند با همان حال سجده نماید و همین قدر که عرفاً دو دست یا دو انگشت بزرگ پایش روی زمین باشد، کافی است.
· شرایط چیزی که سجده بر آن صحیح است
چیزی که بر آن سجده انجام میشود، باید دارای شرایطی باشد که در مسائل بعد به ذکر آن پرداخته میشود.
o شرط اوّل و دوّم: پاک باشد و بنابر احتیاط واجب غصبی نباشد
مسأله 1378. مُهر یا چیز دیگری که فرد بر آن سجده می‌كند، به مقداری كه سجده بر آن صحیح است، باید پاک باشد؛ ولی اگر مثلاً مُهر پاک را روی فرش نجس بگذارد، یا یک طرف مُهر نجس باشد و پیشانی را به طرف پاک آن بگذارد، یا قسمتی از روی مُهر، پاک باشد و قسمتی، نجس باشد، چنانچه پیشانی را بر قسمت پاک بگذارد، اشكال ندارد.
مسأله 1379. مُهر یا چیز دیگری که فرد بر آن سجده انجام میدهد، بنابر احتیاط واجب باید مباح بوده و غصبی نباشد. بنابراین، اگر نمازگزار عمداً بر مُهر غصبی سجده نماید، معصیت کرده و بنابر احتیاط واجب نمازش باطل است.
o شرط سوّم: از اشیائی باشد که پیشانی بر آن ثابت شود
مسأله 1380. چیزی که سجده بر آن انجام میشود، باید شیئی باشد كه پیشانی بر آن مستقرّ و ثابت شود؛ پس سجده بر گِل رقیق و خاک نرم و سستی كه پیشانی روی آن آرام نمی‌گیرد، صحیح نیست و اگر پس از آنکه پیشانی، قدری به طرف پایین حرکت کرد، ثابت شود، حکم آن در مسألۀ«1372» ذکر شد.
البتّه اگر فرد، شیء دیگری غیر از گِلی كه پیشانی بر آن ثابت نمیشود، نداشته باشد، باید پیشانی خود را بر همان بگذارد و سنگینی خود را بر آن نیندازد.
o شرط چهارم: مساحت آن به اندازهای باشد که عرفاً سجده صدق کند
مسأله 1381. مُهر یا چیز دیگری که پیشانی بر روی آن برای سجده گذاشته میشود، همان طور که قبلاً ذکر شد باید به اندازهای باشد که عرفاً صدق سجده نماید، هرچند این مقدار، به اندازۀ یک بند انگشت یا کمتر از آن باشد.
مسأله 1382. لازم نیست مقداری که در مسألۀ قبل ذکر شد، در یک جا جمع باشد و پراکنده بودن آن اشکالی ندارد.
بنابراین، سجده بر دانه‌‌های تسبیح که از هم جداست، جایز میباشد، به شرط آنکه مجموع آنچه پیشانی بر روی آن قرار می‌‌گیرد، طوری باشد که عرفاً بگویند سجده با پیشانی انجام گرفته است.
o شرط پنجم: بین پیشانی و شیئی که بر آن سجده میکند مانعی نباشد
مسأله 1383. باید بین پیشانی و آنچه سجده بر آن صحیح است، چیز دیگری فاصله نباشد؛
پس اگر مُهر چرک باشد یا موهای سر فرد و یا چادر یا مقنعه و یا چیزهای دیگر روی پیشانی را گرفته باشد، به گونه‌ای که مانع به حساب آید و نگذارد پوست پیشانی، به مقدار واجب سجده، به‌طور مستقیم با شیئی که بر آن سجده انجام میشود، تماس پیدا کند، در این صورت سجده با وجود آن باطل است و باید مانع قبل از انجام سجده برطرف شود؛ ولی اگر مثلاً رنگ مُهر تغییر كرده باشد اشكال ندارد.
مسأله 1384. اگر در سجدۀ اوّل، مُهر به پیشانی بچسبد، باید برای سجدۀ دوّم مُهر را بر دارد، سپس بر آن سجده نماید.
همین طور، در صورتی که مقداری از آنچه سجده بر آن صحیح است در سجده اوّل به پیشانی بچسبد - به گونه‌ای که مانع حساب شود و نگذارد پوست پیشانی، به مقدار واجب سجده، به‌طور مستقیم با چیزی که بر آن سجده انجام میشود تماس پیدا کند - فرد باید برای سجدۀ بعد آن را برطرف كند.
o شرط ششم: جنس محلّ سجده رعایت شود
مسأله 1385. نمازگزار هنگام سجده باید پیشانی را بر زمین مثل خاک، سنگ، شن و ماسه و یا اشیای غیر خوراکی و پوشاکی انسان که از زمین می‌روید - مانند چوب و برگ درختان - قرار دهد.
مسأله 1386. سجده بر چیزهایی که خوراکی انسان حساب میشود و خام یا پختۀ آن را می‌خورند (مثل گندم، سبزیجات و میوه‌ها) - چه از زمین بروید یا از جای دیگر تهیّه شود - و نیز چیزهایی که پوشاک انسان حساب میشود، یعنی چیزی که معمولاً پوشیده میشود (مثل انواع لباس) یا چیزهایی که پوشش از آن تهیّه میشود، هرچند هنوز ریسیده و بافته نشده باشد (مثل پنبه، نخ و پارچه) صحیح نیست.
مسأله 1387. سجده بر آنچه از اجزای زمین شمرده نمیشود مانند شیشه، پلاستیک، طلا، نقره، نیکل، مس، آهن و سایر فلزّات و آنچه از فلز یا شیشه یا مواد پلاستیکی ساخته شده است و امثال اینها صحیح نیست؛
ولی قیر و زِفْت (نوع پستی از قیر) در موقع ناچاری، بر اشیای دیگری كه سجود بر آنها صحیح نیست، مقدّم می‌باشند.
مسأله 1388. سجده كردن بر برگ درخت انگور در زمانی كه لطیف است و خوردن آن معمول میباشد، جایز نیست و در غیر این صورت، سجده كردن بر آن اشكال ندارد و نیز سجده بر چیزهایی كه از زمین می‌روید و خوراک حیوانات است، مثل علف و كاه و یونجه، صحیح است.
مسأله 1389. سجده بر گیاهانی که بر سطح آب می‌روید صحیح نیست.
مسأله 1390. سجده بر گُل‌‌هایی كه خوراكی نیستند مثل گل رُز، مریم، شمعدانی و مانند آن صحیح است، بلكه سجده بر داروهای خوراكی كه از زمین می‌روید و آن را دَم كرده یا می‌جوشانند و آب آن را می‌نوشند، مانند گل بنفشه و گل گاو زبان یا ختمی نیز صحیح است.
مسأله 1391. گیاهی كه خوردن آن در بعضی از شهرها معمول است و در شهرهای دیگر معمول نیست، چنانچه در نزد مردم شهرهایی که خوردن آن گیاه به جهتی معمول نیست هم، آن گیاه خوردنی به حساب میآید، سجده بر آن صحیح نیست و نیز سجده بر میوۀ نارس، بنابر احتیاط واجب، صحیح نمی‌‌باشد.
مسأله 1392. سجده بر گردو، بادام، فندق، پسته و هستۀ زرد آلو صحیح نیست و سجده بر پوست آنها بعد از جدایی از مغز، جایز است؛ همچنین سجده بر هستۀ خرما جایز میباشد.
مسأله 1393. سجده بر سنگ آهک و سنگ گچ، بلکه گچ و آهک پخته و نیز گِل پخته و آجر و کوزۀ گِلی صحیح است.
مسأله 1394. سجده بر انواع سیمان - در صورتی که با اشیائی كه از زمین محسوب نمیشوند و سجده بر آنها صحیح نیست، به مقدار قابل توجّهی مخلوط نباشد - صحیح است.
مسأله 1395. سجده بر سنگهای طبیعی قیمتی مثل عقیق، فیروزه و مانند آن اشكال ندارد.
همچنین، سجده بر انواع مختلف سنگ، اعم از زینتی و غیر زینتی، مانند سنگ مرمر، سنگهای سفید و سیاه یا سرخ یا دارای رنگ‌های دیگر صحیح است.
مسأله 1396. اگر كاغذ را از چیزی كه سجده بر آن صحیح است مانند چوب و كاه، ساخته باشند، میتوان بر آن سجده كرد و همچنین اگر از پنبه یا كتان ساخته شده باشد؛ [385] ولی اگر از حریر (ابریشم) و مانند اینها ساخته شده باشد، سجده بر آن صحیح نیست؛
امّا دستمال كاغذی، فقط در صورتی میتوان بر آن سجده كرد كه معلوم باشد از شیئی ساخته شده كه سجده به آن صحیح است.
مسأله 1397. اگر انسان چیزی ندارد كه سجده بر آن صحیح باشد یا اگر دارد به علّت سرما یا گرمای زیاد و مانند اینها نمیتواند بر آن سجده كند، سجده بر قیر و زِفْت مقدّم بر سجده بر غیر آنهاست؛
ولی اگر سجده بر آنها ممكن نباشد، باید بر لباسش یا هر شیء دیگر كه در حال اختیار سجده بر آن جایز نیست، سجده نماید، ولی احتیاط مستحب آن است كه تا سجده بر لباسش ممكن است، بر چیز دیگر سجده نكند.
مسأله 1398. برای سجده بهتر از هر چیز، تربت حضرت سیّد الشهداء می‌باشـــد [386] و بعـــد از آن خاک و بعـــد از خاک، سنـــگ و بعـــد از سنـــگ، گیاه است.
· احکام دیگر سجده
مسأله 1399. اگر در بین نماز، چیزی كه نمازگزار بر آن سجده می‌كند، گم شود و چیز دیگری كه سجده بر آن صحیح است، نداشته باشد، در تنگی وقت باید به ترتیبی كه در مسألۀ«1397» گفته شد، عمل نماید؛ بلکه اگر وقت وسعت داشته باشد، باز هم وظیفهاش آن است که به ترتیب مذکور در مسألۀ«1397» عمل نموده و نماز را تمام كند و در این مورد، بنابر احتیاط واجب نمیتواند نماز را بشکند و نیمه تمام رها نماید.
امّا اگر شیئی كه سجده بر آن صحیح است در اطراف او باشد و میتواند ذكر را قطع كرده و بدون آنكه روی خود را از قبله برگرداند، راه رفته و آن را بردارد، لازم است این كار را انجام دهد؛ به شرط آن كه این راه رفتن و حركت به اندازهای زیاد نباشد كه صورت نماز را از بین ببرد.
مسأله 1400. اگر نمازگزار عمداً و بدون عذر بر شیئی که سجده بر آن صحیح نیست، مثل فرش سجده نماید، نمازش باطل است؛
امّا اگر به جهت ندانستن مسأله در نمازهایی که خوانده، پیشانی را بر چیزی که سجده بر آن صحیح نیست می‌گذاشته است، چنانچه جاهل مقصّر باشد نمازش باطل است و امّا اگر جاهل قاصر باشد، نمازهایی که خوانده صحیح است. [387]
مسأله 1401. هر گاه نمازگزار در حال سجده بفهمد سهواً پیشانی را بر چیزی گذاشته كه سجده بر آن باطل است، چنانچه پس از به‌جا آوردن ذكر واجب متوجّه شود میتواند سر از سجده بر دارد و نمازش را ادامه دهد؛
امّا اگر قبل از به‌جا آوردن ذكر واجب متوجّه شود، باید پیشانی خود را به چیزی كه سجده بر آن صحیح است بكِشد و ذكر واجب را به‌جا آورد و برداشتن پیشانی جایز نیست؛ ولی اگر كشیدن پیشانی ممكن نباشد میتواند ذكر واجب را در همان حال به‌جا آورد و نمازش در هر دو صورت صحیح است.
مسأله 1402. اگر انسان بعد از سجده بفهمد سهواً پیشانی را روی شیئی گذاشته كه سجده بر آن باطل است، اشكال ندارد.
مسأله 1403. جایی كه انسان باید تقیّه كند، میتواند بر فرش و مانند آن سجده نماید و لازم نیست برای نماز به جای دیگر برود یا نماز را به تأخیر بیندازد؛ ولی اگر بتواند در همان مكان بر حصیر یا چیزی كه سجده بر آن صحیح میباشد، طوری سجده كند كه مخالفت تقیّه نكرده باشد، نباید بر فرش و مانند آن سجده نماید.
مسأله 1404. اگر نمازگزار عمداً یک سجده را كم یا زیاد كند، نمازش باطل میشود و اگر سهواً یک سجده را اضافه كند، نمازش باطل نمیشود و احتیاط مستحب است که برای سجدۀ اضافی، سجدۀ سهو به‌جا آورد و چنانچه نمازگزار سهواً یک سجده را کم كند، نمازش باطل نمیشود و این صورت، تفصیلی دارد که حكم آن در مسائل«1555 تا 1557» خواهد آمد.
مسأله 1405. دو سجده روی هم یک ركن است و اگر كسی در نماز واجب، هرچند از روی فراموشی یا ندانستن مسأله، در یک ركعت هر دو را ترک كند، نمازش باطل است؛
این حکم بنابر احتیاط لازم، در جایی که نمازگزار دو سجده را در یک ركعت از روی فراموشی یا جهل قصوری [388] اضافه كند، نیز جاری است.
مسأله 1406. اگر پیشانی بیاختیار از جای سجده بلند شود، چنانچه ممكن باشد باید نگذارد دوباره به جای سجده برسد و این یک سجده حساب میشود، چه ذكر سجده را گفته باشد یا نه؛
امّا اگر نتواند سر را نگهدارد و بیاختیار دوباره به جای سجده برگردد، سجدۀ نماز همان سجده‌‌ای است که در مرتبۀ اوّل انجام داده و برگشتن بیاختیار، جزء سجده نیست؛ ولی اگر ذكر نگفته باشد، احتیاط مستحب است كه آن را بگوید؛ البتّه نه به قصد اینكه جزء نماز است، بلکه آن را به قصد قربت مطلقه بگوید. [389]
مسأله 1407. اگر در پیشانی (به معنایی که در مسألۀ«1352»ذکر شد) دُمَل یا زخم و مانند آن باشد كه نتواند آن را، هرچند بدون فشار، بر زمین بگذارد، چنانچه آن دُمَل مثلاً همۀ پیشانی را فرا نگرفته باشد، باید با جای سالم پیشانی سجده كند و اگر برای سجده كردن با جای سالم پیشانی لازم باشد زمین را گود كند و دُمَل را در گودال و جای سالم را به مقداری كه برای سجده كافی باشد بر زمین بگذارد، باید این كار را انجام دهد.
مسأله 1408. اگر دُمَل یا زخم تمام پیشانی (به معنایی که در مسألۀ«1352» گذشت) را فرا گرفته باشد، بنابر احتیاط واجب باید بقیّۀ پیشانی (دو طرف باقیمانده از پیشانی یا یكی از دو طرف آن) را هر طور كه میتواند بر زمین بگذارد؛
اگر نتواند قسمت باقیماندۀ پیشانی را بر زمین بگذارد، احتیاط لازم آن است كه در صورت امكان، به چانه سجده كند و اگر نمیتواند به چانه سجده كند، به یكی از دو طرف پیشانی كه آن را «جَبین» یا «شقیقه» مینامند، سجده نماید و اگر این كار را هم نتواند انجام دهد، به یک قسمت از اجزای دیگر صورت سجده كند؛
امّا چنانچه سجده كردن با صورت، به هیچ وجه - هرچند با معالجه - ممكن نباشد، باید برای سجده با سر یا چشمش با توضیحی كه در مسألۀ«1410» میآید اشاره كند.
مسأله 1409. كسی كه میتواند بنشیند، ولی نمیتواند پیشانی را بر زمین برساند، اگر بتواند بهاندازه‌ای خم شود كه عرفاً سجده بر آن صدق كند، باید به آن مقدار خم شود و مُهر یا چیز دیگری را كه سجده بر آن صحیح است، روی مکان بلندی گذاشته و پیشانی را بر آن بگذارد؛ ولی باید كف دستها و زانوها و انگشتان پا را در صورت امكان به‌طور معمول بر زمین بگذارد؛
البتّه اگر در این صورت، مکان بلندی نباشد كه مُهر یا شیء دیگری كه سجده بر آن صحیح است را روی آن قرار دهد و كسی هم نباشد كه مثلاً مُهر را بلند كند و بگیرد تا آن شخص بر آن سجده نماید، باید مُهر یا شیء دیگر را با دست بلند كرده و بر آن سجده نماید.
مسأله 1410. كسی كه به هیچ وجه نمیتواند بر زمین بنشیند و سجده نماید، یا آنکه میتواند بنشیند و مقداری خم شود، ولی بر آن مقدار، عرفاً سجده صدق نکند، کافی است برای سجده در همان حال ایستاده با سر اشاره كند و چنانچه بتواند بر صندلی نشسته و بر مُهری که روی میز جلوی اوست سجده نماید این کار افضل است؛
امّا چنانچه اصلاً نتواند برای سجده با سر اشاره نماید، باید با چشم‌‌ها اشاره نماید و اگر با چشم‌‌ها هم نمیتواند اشاره كند، باید در قلب نیّت سجده كند و بنابر احتیاط لازم، با دست و مانند آن برای سجده اشاره كند و ذكر واجب را بگوید.
حکم مذکور، در مورد فردی که وظیفهاش نماز خواندن نشسته، یا خوابیده - به پهلو یا پشت – میباشد، نیز جاری است.
مسأله 1411. فردی که به سبب بیماری، [390] پیری و مانند آن بلند شدن و نشستن روی زمین برای او ضرر قابل توجّه یا مشقّت فوق‌العاده‌ای که معمولاً قابل تحمّل نیست (حرج) دارد، ولی میتواند نماز را ایستاده بخواند - هرچند با تکیه دادن به دیوار یا کمک گرفتن از عصا، واکر [391] و هرچند با انجام رکوع و سجود اشارهای - باید نماز را ایستاده بخواند و نمیتواند نماز را نشسته بخواند، هرچند بتواند رکوع و سجود را در حال نشسته به‌طور معمول انجام دهد؛
مثلاً اگر فرد مذکور قصد دارد نماز ظهر بخواند، باید تکبیرة الاحرام و قرائت را در حال ایستاده به‌جا آورد و چنانچه میتواند به اندازۀ واجب حدّ رکوع خم شود - هرچند با کمک گرفتن از عصا، واکِر و مانند آن - لازم است به‌طور معمول رکوع را انجام دهد، سپس از رکوع سر برداشته و بایستد و اگر این امر مقدور نیست باید رکوع را با اشارۀ سر انجام دهد؛
سپس برای سجود میتواند سجده را با اشارۀ سر انجام دهد، ولی چنانچه ممکن است سجدۀ نماز را بر روی میز و صندلی انجام دهد، افضل آن است که روی صندلی نشسته و بر مُهری که روی میز قرار داده سجده نماید و در این حال، قرار دادن دو دست روی میز یا گذاشتن انگشت بزرگ پا بر روی زمین لازم نیست، هرچند احتیاط مستحب است.
سپس برای رکعت دوّم - هرچند با کمک گرفتن از عصا، واکر و مانند آن - ایستاده و رکعت دوّم نماز را مشابه آنچه در رکعت اوّل ذکر شد به‌جا میآورد و از آنجا که نشستن روی زمین برای وی ضرری یا حرجی است، باید در صورت امکان بر روی صندلی بنشیند و تشهّد بخواند و چنانچه نمیتواند، تشهّد را درحال ایستاده به‌جا آورد. [392]
سپس برای رکعت بعد ایستاده و نماز را به کیفیّت سابق ادامه میدهد و در رکعت چهارم برای سجده و تشهّد و سلام، در صورت امکان روی زمین مینشیند و اگر ممکن نیست، به کیفیّت سابق عمل مینماید.
مسأله 1412. فردی که میتواند نماز را هرچند با اکتفا به واجبات آن و هرچند با کمک گرفتن از عصا، واکِر و مانند آن [393] و بالا آوردن محلّ سجده به مقداری که عرفاً صدق سجود نماید [394] به‌طور معمول به‌جا آورد، چنانچه نماز را نشسته یا روی صندلی یا ویلچر انجام دهد باطل است و باید آن را چنانچه وقت هست دوباره بخواند و اگر وقت گذشته، قضا نماید.
شایان ذکر است، نمازگزار در هنگام تشهّد و سلام و بین دو سجده، میتواند چهار زانو بنشیند یا پا را روی زمین دراز کند.
مسأله 1413. کسی که نمیتواند بایستد - هرچند با تکیه دادن به دیوار و کمک گرفتن از عصا یا واکِر و مانند آن - و وظیفۀ او نماز خواندن نشسته است، چنانچه میتواند نماز را نشسته روی زمین بخواند و برای سجود به قدری خم شود که عرفاً صدق سجود نماید - هرچند این کار با بالا آوردن محلّ سجده‌گاه انجام شود - باید نماز را نشسته بخواند و نمیتواند آن را روی صندلی به‌جا آورده و برای سجود بر مُهری که روی میز روبرویش قرار داده، سجده نماید.
مسأله 1414. اگر انسان ناچار شود در زمینی که در آن گِل است، نماز بخواند، چنانچه آلوده شدن بدن و لباس برای او سختی فوق‌العاده - که معمولاً تحمّل نمیشود (حرج) - ندارد، باید سجده و تشهّد را به‌طور معمول به‌جا آورد و اگر چنین سختی دارد، در حالی كه ایستاده، برای سجده با سر اشاره كند و تشهّد را ایستاده بخواند و نمازش صحیح است.
مسأله 1415. سجده كردن برای غیر خداوند متعال حرام میباشد و بعضی از مردم كه مقابل قبر امامان پیشانی را به زمین می‌گذارند، اگر برای شكر خداوند متعال باشد، ایرادی ندارد، وگرنه اشکال دارد.
· مستحبات سجده
مسأله 1416. چند کار برای نمازگزار در سجده، مستحب شمرده شده است:
1. كسی كه ایستاده نماز می‌خواند، بعد از آنكه سر از ركوع برداشت و كاملاً ایستاد و همچنین، كسی كه نشسته نماز می‌خواند بعد از آنكه كاملاً نشست، برای رفتن به سجده، تكبیر بگوید.
2. هنگام سجده رفتن، مرد اوّل دستها و زن، اوّل زانوها را به زمین بگذارد.
3. بینی را بر مُهر یا چیزی كه سجده بر آن صحیح است، بگذارد.
4. دو كف دست (که شامل انگشتان نیز میشود) را بدون وجود فاصل و حائلی روی زمین بگذارد. [395]
5. در حال سجده، انگشتان دست را به هم بچسباند و برابر گوش بگذارد، طوری كه سر آنها رو به قبله باشد.
6. در حال سجده نگاهش به سمت نوک (گوشۀ) بینی باشد و هنگامی که بین دو سجده یا بعد از آن نشسته، به دامان خود نگاه كند (مراد، قسمت دو ران پا واقع در بالای زانو میباشد).
7. ذكر سجده را تكرار نماید.
8. ذکر سجده را به عدد فرد، مثل سه یا پنج یا هفت مرتبه، ختم کند.
9. پيش از شروع در ذكر سجده اين دعا را بخواند: «اللّٰهُمَّ لَكَ سَجَدْتُ وَبِكَ آمَنْتُ وَلَكَ أَسْلَمْتُ وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ وَأَنْتَ رَبّي، سَجَدَ وَجْهي لِلَّذيٖ خَلَقَهُ وشَقَّ سَمْعَهُ وَبَصَرَهُ وَالْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعٰالَمیٖنَ، تَبٰارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقیٖنَ».
10. در سجده دعا كند و از خداوند متعال حاجت بخواهد و این دعا را بخواند: «یا خَیْرَ المَسْؤُوْلیٖنَ وَیا خَیْرَ الْمُعْطیٖنَ، ارْزُقْني وَارْزُقْ عیٖالي مِنْ فَضْلكَ، [396] فَإِنَّكَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیٖمِ» یعنی «ای بهترین كسی كه از او درخواست می‌كنند و ای بهترین عطا كنندگان، از فضل خودت به من و خانوادۀ من روزی بده، پس به درستی كه تو دارای فضل بزرگی هستی».
11. سجده را طولانی كند و تسبیح و ذكر را زیاد بگوید.
12. بعد از سجده، بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را بر كف پای چپ بگذارد كه این نوع نشستن را «تَورُّک» مینامند.
13. بعد از هر سجده، وقتی نشست و بدنش آرام گرفت، تكبیر بگوید.
14. بعد از سجدۀ اوّل، بدنش كه آرام گرفت «أَسْتَغْفِرُ اللهَ رَبّي وَأَتُوْبُ إِلَیْهِ» بگوید.
و بين دو سجده بگويد: «اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لي وَارْحَمْني وَأَجِرْني وَادْفَعْ عَنّي، إِنّي لِمٰا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقيْرٌ، تَبٰارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعٰالَميٖنَ».
15. در هنگام نشستن، دستها را روی ران‌‌ها بگذارد.
16. برای رفتن به سجدۀ دوّم، در حال آرامی بدن، «اللّهُ أَكْبَر» بگوید و مستحب است موقع گفتن تكبیرها دستها را بلند كند، همچنان كه در تكبیرة الاحرام گذشت.
17. در سجده‌ها صلوات بفرستد.
18. مردان آرنج‌‌ها و شكم را به زمین نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگه دارند و زنان آرنج‌‌ها و شكم را بر زمین بگذارند و اعضای بدن را به یكدیگر بچسبانند.
19. مردان در هنگام بلند شدن برای قیام رکعت بعد، دستها را بعد از زانوها از زمین بردارند.
20. در وقت برخاستن برای قیام رکعت بعد، انگشتان را مشت نکرده، بلکه باز كرده و بر زمين پهن كند.
21. زنان هنگامی كه برای قیام بلند میشوند از حال نشسته به‌طور مستقیم و راست، بلند شوند بدون آنكه خود را خم كنند و كمانی بسازند.
22. در هنگام برخاستن برای قیام رکعت بعد، بگوید: «بِحَوْلِ اللّهِ وَقُوَّتِهِ أَقُوْمُ وَأَقْعُدُ» [397] یا بگوید: «بِحَوْلِ اللّهِ وَقُوَّتِهِ أَقُوْمُ وَأَقْعُدُ وَأَرْكَعُ وَأَسْجُدُ». [398]
· مکروهات سجده
مسأله 1417. در سجده، چند امر مکروه شمرده شده است:
1. قرآن خواندن در سجده؛ [399]
2. فُوت کردن جای سجده برای برطرف کردن گرد و غبار؛ البتّه اگر در اثر فوت كردن، دو حرف از دهان عمداً بیرون آید، بنابر احتیاط لازم نماز باطل است.
3. بین دو سجده دستها را بر زمین باقی گذاشته و بر ندارد و با همان حال به سجدۀ دوّم برود؛ البتّه این در صورتی است که با نشستن بین دو سجده، به گونه‌ای که در مسألۀ«1364» گذشت، منافات نداشته باشد.
مکروهات دیگر، در کتاب‌های مفصّل‌تر آمده است.
· سجدۀ واجب قرآن
پس از ذکر احکام سجده، مناسب است در این قسمت احکام سجدۀ واجب قرآن (سجدۀ تلاوت) نیز ذکر شود.
مسأله 1418. در هر یک از چهار سورۀ «وَالنَّجْمِ» و «اقْرَأْ» و «الم تَنْزیٖل» و «حٰم سَجْده» یک آیۀ سجدهدار است [400] كه اگر انسان آن را به‌طور کامل بخواند یا گوش دهد، بعد از تمام شدن آن آیه، واجب است فوراً سجده كند و آن را «سجدۀ تلاوت» می‌‌گویند؛
البتّه اگر به‌جا آوردن سجده را فراموش کند، باید هر وقت یادش آمد، سجده نماید و در شنیدن بدون اختیار، سجده واجب نیست، هرچند سجده نمودن بهتر است.
مسأله 1419. اگر فرد آیۀ سجده را تکرار نماید، سجدۀ تلاوت نیز مکرّر میشود؛ مثلاً اگر آن را دو بار بخواند، باید دو سجدۀ تلاوت به‌جا آورد.
مسأله 1420. اگر انسان موقعی كه آیۀ سجدهدار را گوش میدهد، خودش نیز آن را بخواند، باید دو سجدۀ تلاوت به‌جا آورد.
مسأله 1421. سبب واجب شدن سجدۀ تلاوت، مجموع آیه است. بنابراین، اگر فرد تمام آیه را نخواند و تنها قسمتی از آن را بخواند، هرچند قسمتی که خوانده دارای لفظ سجود باشد، سجدۀ تلاوت واجب نمیشود.
مسأله 1422. اگر فرد آیۀ سجده را غلط بخواند یا آن را از شخصی که غلط می‌خواند گوش دهد، به گونه‌ای که عرف آن را قرآنی که غلط خوانده شده به حساب آورد، باید سجدۀ تلاوت انجام دهد.
مسأله 1423. سجدۀ تلاوت با نوشتن آیۀ سجده یا تصوّر آن در ذهن یا نگاه به آیۀ سجده بدون خواندن یا گوش دادن به آن واجب نمیشود. همچنین، اگر فرد تنها ترجمۀ آیۀ سجده را بخواند یا گوش دهد، سجدۀ تلاوت واجب نمیشود.
مسأله 1424. اگر شخص خواب یا دیوانه یا بچّهای كه قرآن را تشخیص نمی‌دهد، آیۀ سجدهدار را بخواند و فرد آن را گوش دهد، سجده واجب است؛
ولی اگر صدای ضبطشدۀ آن را از طریق دستگاه پخش گوش كند، سجده واجب نیست و در پخش رادیویی یا تلویزیونی نیز اگر صدای قرآن قبلاً ضبط شده و پخش میشود، همین حكم را دارد؛ ولی اگر شخصی در ایستگاه رادیو یا تلویزیون آیۀ سجدهدار را بخواند و به‌طور مستقیم پخش شود و فرد آن را گوش دهد، سجده واجب است.
مسأله 1425. اگر نمازگزار در نماز واجب، یكی از چهار سورهای را كه آیۀ سجده دارد و در مسألۀ«1418» ذکر شد، عمداً بخواند، هرچند این کار جایز میباشد، ولی واجب است پس از خواندن آیۀ سجده، سجده نماید و چنانچه سجدۀ تلاوت را به‌جا آورد، نمازش بنابر احتیاط واجب، باطل میشود و لازم است كه آن را دوباره بخواند، مگر این كه سهواً سجده كند؛
البتّه اگر فرد سجدۀ تلاوت را عمداً به‌جا نیاورد و نماز را ادامه دهد، نمازش صحیح است، هرچند به علّت ترک سجده گناه كرده است.
مسأله 1426. اگر در نماز واجب، مشغول خواندن سورهای شود كه سجدۀ واجب دارد، چه عمداً خوانده باشد چه سهواً، چنانچه پیش از رسیدن به آیۀ سجدهدار بفهمد، میتواند سوره را رها كند و سورۀ دیگری بخواند و اگر بعد از خواندن آیۀ سجدهدار بفهمد، باید طوری كه در مسألۀ پیش ذکر شد، عمل كند.
مسأله 1427. گوش دادن به آیۀ سجده در نماز جایز است و چنانچه نمازگزار در حال نماز، آیۀ سجدهدار را گوش‌دهد، نمازش‌صحیح است و اگر در نماز واجب باشد، بنابر احتیاط واجب به قصد سجدۀ تلاوت اشاره نماید و بعد از نماز، سجدۀ تلاوت را به شکل معمول به‌جا آورد.
مسأله 1428. در سجدۀ واجب قرآن، چند شرط معتبر است:
1. قراردادن پیشانی بر زمین، به نیّت سجدۀ تلاوت باشد.
2. طوری باشد که اگر مردم دیدند، بگویند سجده کرد.
3. بنابر احتیاط واجب، مکان سجدۀ تلاوت غصبی نباشد.
4. بنابر احتیاط واجب، فرد پیشانی را بر مُهر یا شیء دیگری كه سجده بر آن صحیح است بگذارد.
احتیاط مستحب آن است که فرد در سجدۀ واجب قرآن، سایر مواضع سجده (غیر از پیشانی) را نیز به دستوری كه در سجدۀ نماز ذکر شد، بر زمین بگذارد. همچنین، احتیاط مستحب آن است که در حال سجده، جای پیشانی فرد از جای زانوها و سر انگشتانش بیش از چهار انگشت بسته، بلندتر یا پایینتر نباشد.
مسأله 1429. در سجدۀ تلاوت لازم نیست فرد با وضو یا غسل یا تیمّم باشد. بنابراین، اگر فرد جنب یا حائض هم آیۀ سجدهدار را بخواند یا گوش دهد، واجب است سجدۀ تلاوت را به‌جا آورد و جایز نیست انجام آن را تأخیر بیندازد.
مسأله 1430. در سجدۀ واجب قرآن لازم نیست فرد رو به قبله باشد و عورت خود را بپوشاند یا زن، موی سر و بدنش را بپوشاند؛
همچنین، لازم نیست بدن و جای پیشانی او پاک باشد و نیز سایر مواردی كه در لباس نمازگزار شرط میباشد، در لباس او شرط نیست.
o کیفیّت سجدۀ واجب قرآن
مسأله 1431. هر گاه انسان برای به‌جا آوردن سجدۀ واجب قرآن، پیشانی را به قصد سجده بر زمین بگذارد، هرچند ذكر نگوید، كافی است و گفتن ذكر واجب در سجود نماز، در سجدۀ تلاوت مستحب است و بهتر این است كه بگوید:
«لا إِلٰهَ إِلَّا اللّهُ حَقّاً حَقّاً، لا إِلٰهَ إِلَّا اللّهُ إیٖماناً وَتَصْدیٖقاً، لا إِلٰهَ إِلَّا اللّهُ عُبُوْدیَّةً وَ رِقّاً، سَجَدْتُ لَكَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً، لا مُسْتَنْكِفاً وَلامُسْتَكْبِراً، بَلْ أَنْا عَبْدٌ ذَلیٖلٌ ضَعیٖفٌ خائِفٌ مُسْتَجیٖرٌ».
مسأله 1432. سجدۀ واجب قرآن، تكبیرة الاحرام، تشهّد و سلام ندارد و مستحب است بعد از سر برداشتن از سجدۀ تلاوت، تكبیر بگوید.
مسأله 1433. در مواردی که فرد باید دو بار یا بیشتر سجدۀ تلاوت به‌جا آورد، پس از انجام سجدۀ تلاوت اوّل، برداشتن پیشانی از مُهر و گذاشتن آن به نیّت سجدۀ تلاوت دوّم کافی است و لازم نیست برای انجام سجدۀ تلاوت دوّم بنشیند یا سایر اعضای سجده (غیر از پیشانی) را نیز از زمین بردارد، هرچند این کار مطابق با احتیاط مستحب است.
o مواردی که به‌جا آوردن سجدۀ تلاوت قرآن مستحب است
مسأله 1434. انجام سجدۀ تلاوت، در یازده مورد مستحب شمرده شده است:
سورۀ مبارکۀ «الأعراف»، هنگام رسیدن به عبارت «وَلَهُ يَسْجُدُوْنَ» (آیۀ 206)؛
سورۀ مبارکۀ «الرعد»، هنگام رسیدن به عبارت «بِالغُدُوِّ وَ الآصالِ» (آیۀ 15)؛
سورۀ مبارکۀ «النحل»، هنگام رسیدن به عبارت «وَیَفْعَلُونَ ما یُؤمَرُونَ» (آیۀ 50)؛
سورۀ مبارکۀ «الإسراء»، هنگام رسیدن به عبارت «وَیَزیٖدُهُم خُشُوعاً» (آیۀ 109)؛
سورۀ مبارکۀ «مریم»، هنگام رسیدن به عبارت «وَخَرُّوا سُجَّداً وُ بُکیّاً» (آیۀ 58)؛
سورۀ مبارکۀ «الحجّ»، هنگام رسیدن به عبارت «یَفْعَلُ ما یَشاءُ» (آیۀ 18)؛
سورۀ مبارکۀ «الحجّ»، هنگام رسیدن به عبارت «إِفْعَلُوا الخَیْرَ» (آیۀ 77)؛
سورۀ مبارکۀ «الفُرقان، هنگام رسیدن به عبارت «وَزادَهُمْ نُفُوراً» (آیۀ 60)؛
سورۀ مبارکه «النمل»، هنگام رسیدن به عبارت «رَبِّ العَرْشِ العَظیٖمِ» (آیۀ 26)؛
سورۀ مبارکۀ «ص»، هنگام رسیدن به عبارت «وَخَرَّ راکِعاً وَ أنابَ» (آیۀ 24)؛
سورۀ مبارکۀ «الانشقاق»، هنگام رسیدن به عبارت «لا یَسْجُدُوْنَ» (آیۀ 21).
بلكه بهتر آن است که انسان هنگام رسیدن به هر آیه‌ای كه در آن ذکر سجود باشد، سجدۀ تلاوت انجام دهد.
[382]. منظور از ابتدای دو ابرو، طرفی از ابروان است که نزدیک تیغۀ بینی قرار دارد.
[383]. گفتن «سُبْحانَ رَبّیَ الأَعْلیٰ» کافی است و احتیاط مستحب است که «وَ بِحَمْدِه» را نیز بعد از آن بگوید.
[384]. اگر در سجده، ذکر مخصوص رکوع «سُبْحانَ رَبّیَ الْعَظیمِ وَبِحَمْدِه» را بگوید یا در رکوع ذکر مخصوص سجده «سُبْحانَ رَبّیَ الأَعْلیٰ وَبِحَمْدِه» را بگوید و بدان اکتفا نماید، بنابر احتیاط واجب کافی نیست.
[385]. حکم پنبه و کتان در این مورد (کاغذ)، از آنچه در مسألۀ «1386» ذکر شد، استثنا شده است.
[386]. قدر متیقّن از تربت حضرت امام حسین(علیه السلام) - به صورت مُهر یا غیر مُهر - که به قصد تبرّک اخذ شده و سجده بر آن مستحب است، خاک قبر مقدّس و اطراف آن است که عرفاً ملحق به قبر مطهّر میباشد و خاکی که از گرد و غبار روی قبر و اطراف ملحق به آن به قصد تبرّک تهیّه شده نیز، همین حکم را دارد.
[387]. فرض مسأله در موردی است که عنوان سجده عرفاً محقّق شده باشد.
[388]. جهل قصوری این است که جاهل در جهل خود معذور باشد.
[389]. شایان ذکر است، اگر در نماز جماعت پیشانی مأموم بیاختیار از جای سجده بلند شود، موظّف است بنابر احتیاط واجب، در صورتی که زمان برای متابعت از امام جماعت باقی باشد، به قصد متابعت از امام جماعت به سجده برگردد.
[390]. مانند آرتروز و دیسک کمر.
[391]. حکم تکیه دادن به دیوار و کمک گرفتن از عصا و مانند آن در مسائل «1253 و 1257» ذکر شد.
[392]. البتّه اگر میتواند برای سجده و تشهّد بر روی زمین بنشیند و سجده را طوری که عرفاً صدق سجود نماید انجام دهد، سپس تشهّد بخواند، لازم است بنشیند، مگر آنکه بداند چنانچه روی زمین بنشیند نمیتواند برای قیام رکعات بعد برخیزد.
[393]. البتّه تکیه دادن به دیوار یا عصا و مانند آن در قیامهای واجب نماز از روی اختیار، به جهت اینکه نماز خواندن بدین شیوه آسانتر است، بنابر احتیاط واجب جایز نیست و توضیح بیشتر آن در مسألۀ «1253» ذکر شد؛ امّا کمک گرفتن از عصا و مانند آن تنها برای نشستن و برخاستن در نماز - هرچند از روی اختیار - اشکال ندارد.
[394]. مثلاً محلّ مُهر را 20 سانتیمتر بالا آورد.
[395]. از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که فرمودند: هنگامی که یکی از شما سجده میکند، دو کف دستش (کف شامل انگشتان میشود) را بر زمین قرار دهد، امید است خداوند متعال غلّ و زنجیرهای جهنمّی را در روز قیامت از او دور گرداند. وسائل الشیعه، ج6، ابواب السجود، باب26، ص384، ح1.
[396]. در نسخه کافی عبارت به صورت «مِنْ فَضْلِکَ الْواسِعِ» آمده است.
[397]. استحباب ذکر «بِحَوْلِ اللّهِ وَقُوَّتِهِ أَقُوْمُ وَأَقْعُدُ» در نماز نشسته ثابت نیست، ولی گفتن آن رجاءً مانعی ندارد.
[398]. گفتن ذکر «یا حَیُّ یا قَیُّوم» هنگام برخاستن برای قیام رکعت بعد، وارد نشده است.
[399]. کراهت خواندن قرآن در سجده، به معنای ثواب کمتر است.
[400]. سورۀ نجم، آیۀ 62؛ سورۀ اقرأ (علق)، آیۀ 19؛ سورۀ الم تنزیل (سجده)، آیۀ 15؛ سورۀ حٰم سجده (فصّلت)، آیۀ 37.