6. ركوع

مسأله 1326. نمازگزار در هر رکعت بعد از قرائت باید رکوع کند؛ یعنی طوری که در مسائل بعد ذکر می‌شود، خم شود.

· واجبات رکوع و احکام آن

o خم شدن

مسأله 1327. خم شدن باید به اندازه‌ای باشد که بتواند سر همۀ انگشت­ها از جمله انگشت شست را به زانو بگذارد. خم شدن به این مقدار برای زنان، بنابر احتیاط واجب است.

مسأله 1328. خم شدن باید به قصد ركوع و خضوع در برابر پروردگار متعال باشد؛ پس اگر به قصد كاری دیگر مثلاً برای كشتن جانوری یا برداشتن چیزی از روی زمین خم شود، نمی‌‌تواند آن را ركوع به حساب آورد؛ بلكه باید بایستد و دوباره برای ركوع خم شود و با این عمل، ركن زیاد نشده و نماز باطل نمی‌شود.

مسأله 1329. هر گاه فرد ركوع را به‌طور غیر معمول به‌جا آورد؛ مثلاً به چپ یا راست خم شود یا زانوها را به جلو بیاورد، هرچند دست‌‌های او به زانو برسد، کافی نیست؛ امّا اگر به اندازۀ ركوع به‌طور معمول خم شود، ولی سر انگشتان را به زانو نگذارد، اشكال ندارد.

مسأله 1330. كسی كه دست یا زانوی او با دست و زانوی دیگران فرق دارد - مثلاً دستش خیلی بلند است كه اگر كمی خم شود به زانو می‌رسد، یا زانوی او پایین‌تر از مردم دیگر است كه باید زیاد خم شود تا دستش به زانو برسد- باید به اندازۀ معمول خم شود.

مسأله 1331. كسی كه نشسته ركوع می‌كند، باید به قدری خم شود كه صورتش مقابل زانوها برسد و احتیاط مستحب است به اندازه‌ای كه صورت مقابل جای سجده برسد، خم شود.

مسأله 1332. اگر بعد از آنکه فرد به حدّ ركوع رسیده، عمداً سر از رکوع بردارد و دو مرتبه به اندازۀ ركوع خم شود، نمازش باطل است.

o قیام قبل از رکوع (متّصل به رکوع)

مسأله 1333. قیام متّصل به رکوع که از ارکان نماز می‌باشد آن است كه فرد از حالت ایستاده به ركوع برود. بنابراین، اگر مثلاً فرد بعد از خواندن حمد و سوره به جهتی مثل برداشتن چیزی از روی زمین لحظه‌ای بنشیند، لازم است دوباره بایستد و از حالت ایستاده رکوع برود و چنانچه از همان حال نشسته بدون اینکه بایستد به ركوع برود، نمازش باطل است. بنابراین، قیام متّصل به رکوع به معنای مکث و درنگ قبل از رکوع نیست.

o ذکر رکوع

مسأله 1334. نمازگزار واجب است در ركوع، ذكر بگوید و بهتر آن است كه در حال اختیار (غیر اضطرار)، سه مرتبه «سُبْحانَ اللّهِ‏» یا یک مرتبه «سُبْحانَ رَبّيَ الْعَظیٖمِ وَبِحَمْدِه» ^[379] بگوید، هرچند گفتن هر ذكری كه در آن تعظیم و تمجید خداوند متعال باشد، کافی است؛ ولی بنابر احتیاط واجب، باید به اندازۀ سه «سُبْحانَ اللّهِ‏» باشد، مثلاً سه مرتبه «الْحَمْدُ لِلهِ» یا سه مرتبه «اللّهُ أَكْبَرُ» بگوید؛

امّا گفتن سایر ذکرها از قبیل استغفار، صلوات، دعا و طلب حاجت برای خویش یا مؤمنین از خداوند متعال به عنوان ذكر واجب ركوع، كافی نیست.

شایان ذکر است، كسی كه نمی‌‌تواند «سُبْحانَ رَبّيَ الْعَظیٖمِ» را خوب ادا كند، باید ذكری دیگر مانند سه بار «سُبْحانَ اللّهِ» را بگوید. در موارد مذکور در این مسأله، فرقی بین نماز واجب و نماز مستحبی نیست و در تنگی وقت یا حال ناچاری و اضطرار، گفتن یک «سُبْحانَ اللّهِ» کافی است.

مسأله 1335. در ذكر واجب ركوع شرط است: الف. فرد مُوالات را رعایت نموده و آن را به دنبال هم بگوید. ب. آن را به عربی صحیح بگوید، یعنی مخارج حروف و حرکات را در هنگام تلفّظ رعایت كند.

o استقرار و آرامش بدن

مسأله 1336. در حال ركوع باید بدن نمازگزار، مستقرّ و آرام باشد و نباید بدن خود را به اختیار، طوری حركت دهد كه از حال آرام بودن و استقرار خارج شود؛ حتّی بنابر احتیاط واجب، زمانی كه مشغول به ذكر واجب نیست و اگر عمداً این استقرار را رعایت نكند، نماز بنابر احتیاط واجب، باطل است؛ حتّی اگر ذكر را در حال استقرار دوباره بگوید.

مسأله 1337. اگر انسان در حال ركوع بی‌اختیار حركت كند، طوری كه بدن از حال آرام بودن خارج شود، احتیاط واجب است كه در این حال سكوت نموده و ذكر ركوع را نگوید و اگر سهواً یا بدون اختیار در این حال ذكر ركوع را بگوید، ذكر صحیح است، هرچند بهتر این است كه بعد از آرام گرفتن بدن، دوباره ذكر را بگوید؛

ولی اگر كمی حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج نشود یا انگشتان را در حال ذكر حركت دهد، ضرری ندارد.

مسأله 1338. مکث به مقدار گفتن ذکر واجب در رکوع و استقرار و آرامش بدن در حال گفتن ذکر واجب، لازم است. بنابراین، اگر فرد پیش از آنكه به مقدار ركوع خم شود و به حدّ رکوع برسد یا بعد از رسیدن به حدّ رکوع و قبل از آنکه بدن آرام گیرد، عمداً ذكر واجب ركوع را بگوید، نمازش باطل است؛

امّا اگر سهواً و از روی فراموشی ذکر را در حال عدم استقرار، بعد از رسیدن به حدّ رکوع گفته باشد، لازم نیست آن را دوباره بگوید، هرچند احتیاط مستحب است آن را در حال استقرار دوباره بگوید.

مسأله 1339. اگر فرد پیش از تمام شدن ذكر واجب، عمداً سر از ركوع بردارد، نمازش باطل است؛ حتّی در صورتی که از حدّ رکوع خارج نشده باشد و ذکر رکوع را دوباره بگوید، باز هم به دلیل ترک عمدی استقرار لازم در رکوع، بنابر احتیاط واجب نماز باطل است؛

امّا اگر سهواً قبل از تمام شدن ذكر واجب سر بردارد و از حدّ رکوع خارج شود، نمازش صحیح است. ^[380]

مسأله 1340. اگر فرد به سبب بیماری و مانند آن، نتواند در ركوع آرام بگیرد، نمازش صحیح است؛ ولی باید پیش از آنكه از حدّ ركوع خارج شود، ذكر واجب را بگوید؛

امّا چنانچه نتواند به مقدار ذكر واجب - هرچند یک «سُبْحانَ اللّهِ» و هرچند بدون آرامش - در حدّ ركوع بماند، گفتن ذکر واجب نیست، ولی احتیاط مستحب آن است كه ذكر را بگوید، هرچند بقیّۀ آن را در حال برخاستن به قصد قربت مطلقه بگوید (یعنی خصوص ذکر واجب نماز را نیّت نکند، بلکه به این قصد که این ذکر به‌طور کلّی مطلوب و دارای ثواب است بگوید) و یا اینكه قبل از رسیدن به حدّ رکوع به قصد قربت مطلقه آن را شروع كند.

o قیام بعد از رکوع

مسأله 1341. بعد از تمام شدن ذكر ركوع، واجب است نمازگزار راست بایستد و بنابر احتیاط واجب، بعد از آنكه بدن آرام گرفت، به سجده برود و اگر عمداً پیش از ایستادن به سجده رود، نمازش باطل است. همچنین، اگر بعد از تمام شدن ذكر ركوع بایستد، ولی عمداً پیش از آرام گرفتن بدن به سجده برود، بنابر احتیاط واجب نمازش باطل است.

· احکام دیگر رکوع

مسأله 1342. هر گاه نتواند فرد به اندازۀ ركوع خم شود، باید به چیزی تكیه دهد و از حال ایستاده ركوع كند و اگر موقعی هم كه تكیه داده نتواند به‌طور معمول ركوع كند، باید به اندازه‏ای كه عرفاً به آن ركوع گفته می‌شود، خم شود؛

امّا اگر به این مقدار نیز نتواند خم شود، باید برای ركوع در حال ایستاده با سر اشاره نماید و اگر به‌طور کلّی از ایستادن در نماز عاجز باشد، باید رکوع را نشسته انجام دهد.

مسأله 1343. كسی كه نمی‌‌تواند ایستاده ركوع كند، ولی برای ركوع می‌‌تواند در حالی‌‌ كه نشسته‌ است‌ خم‌ شود، باید ایستاده نماز بخواند و برای ‌ركوع با سر اشاره ‌نماید و احتیاط مستحب آن است كه نماز دیگری هم بخواند و موقع ركوع آن بنشیند و برای ركوع خم شود.

شایان ذکر است، چنانچه وظیفۀ نمازگزار نماز ایستاده با رکوع اشاره‌ای بوده، امّا وی به علّت ندانستن مسأله، نمازهایش را نشسته خوانده، باید اگر وقت هست آنها را دوباره خوانده و اگر وقت گذشته قضا نماید.

مسأله 1344. كسی كه برای ركوع باید با سر اشاره كند، اگر نتواند با سر اشاره كند، باید به نیّت ركوع چشم‌‌ها را بر هم بگذارد و ذكر آن را بگوید و به نیّت برخاستن از ركوع، چشم‌‌ها را باز‌كند و اگر از این هم ناتوان است، باید در قلب خود نیّت ركوع كند و بنابر احتیاط واجب، با دست خود یا مانند آن برای ركوع اشاره كند و ذكر آن را بگوید؛

البتّه در این صورت آخر، اگر نمازگزار می‌تواند در حال نشسته رکوع را با اشاره با سر انجام دهد، باید بنابر احتیاط واجب، نماز را هم ایستاده (كه ركوع آن با نیّت در قلب و همراه با اشارۀ دست و امثال آن باشد) بخواند و هم نشسته (كه ركوع آن با اشاره با سر انجام ‌شود) به‌جا آورد.

مسأله 1345. هر گاه کسی بر اثر پیری پشتش خمیده شده یا از نظر خلقت یا به جهت عارضه‌ای مثل بیماری به حالتی شبیه رکوع در آمده باشد، در این صورت چنانچه می‌تواند قبل از رکوع به‌طور کامل راست بایستد، واجب است این کار را بکند، هرچند با کمک گرفتن از عصا یا تکیه دادن به دیوار باشد؛

امّا اگر این کار ممکن نباشد، ولی بتواند مقداری کمر را راست کند که به خم شدن بعد از آن، عرفاً عنوان «رکوع کردن» صدق کند، هرچند صدق این عنوان در خصوص افرادی باشد که پشتشان خمیده است، باید همین کار را بکند؛

ولی چنانچه این مقدار هم ممکن نیست، برای رکوع با سرش اشاره کند و اگر نمی‌تواند، با چشمانش برای رکوع اشاره نماید.

شایان ذکر است، رعایت راست ایستادن در حال گفتن تکبیرة الاحرام یا خواندن قرائت نیز بر فرد مذکور، به قدر امکان واجب است.

مسأله 1346. اگر فرد ركوع را فراموش‌كند و قبل از آنكه به سجده برسد یادش بیاید، باید بایستد و بعد به ركوع برود و چنانچه بدون ایستادن در همان حالت خمیدگی به ركوع برود، کافی نیست.

مسأله 1347. اگر فرد بعد از آنكه پیشانی به زمین رسید، یادش بیاید ركوع نكرده، باید برگردد و ركوع را بعد از ایستادن به‌جا آورد و در صورتی كه در سجدۀ دوّم (پس از آنکه سر بر مُهر گذاشت) یادش بیاید، نمازش بنابر احتیاط لازم باطل است.

مسأله 1348. اگر انسان، راست ایستادن بعد از ركوع را فراموش كند تا آنكه سر بر مُهر گذاشته و مشغول سجده شود یا در حال رفتن به سمت سجده باشد و برای سجده خم شده و از حدّ ركوع گذشته باشد، ولی هنوز سر بر مُهر نگذاشته است یادش بیاید كه راست ایستادن بعد از ركوع را فراموش كرده، نمازش را ادامه داده و نمازش صحیح است، هرچند احتیاط مستحب است اگر قبل از سجده (سر بر مُهر گذاشتن) یادش بیاید، به حالت قیام برگردد و راست بایستد، سپس به سجده رود؛

امّا اگر در سجدۀ اوّل (پس از آنکه سر بر مُهر گذاشت) یا بین دو سجده یادش بیاید، برنگردد و نماز را تمام کند و احتیاط مستحب آن است که دوباره آن نماز را بخواند.

اگر در سجدۀ دوّم یا بعد از آن یادش بیاید، محلّ تدارک قیام بی­اشكال گذشته است. بنابراین، نمازش را ادامه دهد و صحیح می­باشد و چیزی بر عهدۀ او نیست.

· مستحبات رکوع

مسأله 1349. موارد ذیل در مورد رکوع، مستحب شمرده شده است:

1. قبل از رفتن به ركوع در حالی كه راست ایستاده، تكبیر بگوید و هنگام گفتن تكبیر، دست­ها را بالا آورد، همانند آنچه در تكبیرة الاحرام گفته شد.

2. در ركوع، مرد زانوها را به عقب بدهد به گونه‌‌ای که پاها صاف شود و پشتش را صاف نگهدارد و كف دست خود را روی زانوها بگذارد و انگشتان دست را باز كند، طوری كه كاسۀ زانو را در برگیرد و مستحب است در ركوع، زن‌‌ دست‌ها را بالای زانو بگذارد و زانوها را به عقب ندهد و پشت خود را خیلی خم نكند و كمانی نسازد كه نشیمنگاهش ظاهر شود.

3. کف دست راست را زودتر از کف دست چپ بر زانو قرار دهد.

4. گردن را بكشد و مساوی پشت نگهدارد.

5. در حال رکوع بین دو قدم را نگاه كند و در حال قیام بعد از رکوع،نگاهش به سمت محلّ سجده باشد.

6. ذكر ركوع را تكرار کند و آن را به عدد فرد ختم نماید.

7. قبل از ذكر یا بعد از آن، صلوات بفرستد.

8. پيش از گفتن ذکر رکوع بگويد: «اللّٰهُمَّ لَكَ رَكَعْتُ وَلَكَ أَسْلَمْتُ وَبِكَ آمَنْتُ وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ وَأَنْتَ رَبّي، خَشَعَ لَكَ قَلْبی و سَمْعي وَبَصَري وَشَعْري وَبَشَري وَلَحْمي وَدَمي وَمُخّي وَعَصَبي وَعِظٰامي وَمٰا أَقَلَّتْهُ قَدَمٰايَ، غَيْرَ مُسْتَنْكِفٍ وَلٰا مُسْتَكْبِرٍ وَلٰا مُسْتَحْسِرٍ».

9. بعد از آنكه از ركوع برخاست و راست ایستاد، در حال آرامی بدن بگوید: «سَمِعَ اللّهُ‏ لِمَنْ حَمِدَهُ» ^[381] و نیز اضافه كند: «الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمیٖنَ» یا آنکه بگوید: «الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعٰالَميٖنَ، أَهْلَ الْجَبَرُوتِ وَالْكِبْريٰاءِ وَالْعَظَمَةِ، الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمیٖنَ».

· مکروهات رکوع

مسأله 1350. در رکوع، سر را به زير انداختن يا سر بلند کردن به نحوی كه مساوی پشت نباشد، همچنین خواندن قرآن، مکروه شمرده شده است.