نافله‌های شبانه‌‌روزی

مسأله 2051. نافله‌های شبانه‌روزی در غیر روز جمعه، (34) ركعت است كه عبارتند از:

هشت رکعت نافلۀ ظهر، هشت رکعت نافلۀ عصر، چهار رکعت نافلۀ مغرب، دو رکعت نافلۀ عشاء و یازده رکعت نافلۀ شب (از این یازده رکعت، هشت رکعت به نیّت نافلۀ شب، دو رکعت به نیّت نماز شَفْع و یک رکعت به نیّت نماز وتر خوانده می‌شود) و دو رکعت نافلۀ صبح می‏باشد.

چون دو ركعت نافلۀ عشاء، بنابر احتیاط واجب، باید نشسته خوانده شود، یک ركعت حساب می‌شود. بنابراین، مجموع رکعت‌های این نافله‌ها (34) رکعت می‌باشد.

البتّه در روز جمعه بر شانزده ركعت نافلۀ ظهر و عصر، چهار ركعت اضافه می‌شود، و در کل، بیست رکعت می‌شود.

شایان ذکر است، غیر از نماز وتر، بقیّۀ این نمازها، به صورت دو رکعتی خوانده می‌شود.

· وقت نافله‌های شبانه‌روز

o 1. وقت نافلۀ ظهر

مسأله 2052. نافلۀ نماز ظهر، قبل از نماز ظهر خوانده می‌شود و وقت آن از اوّل ظهر است و تا موقعی كه ممكن باشد آن را قبل از نماز ظهر خواند، وقت آن ادامه دارد؛

ولی اگر شخص، نافلۀ ظهر را به تأخیر بیندازد طوری كه به اندازۀ دو هفتم طول خود شاخص، به طول سایۀ شاخص هنگام ظهر شرعی، اضافه گردد، در این موقع بهتر است نماز ظهر را قبل از نافله بخواند؛ مگر این كه یک ركعت از نافله را قبل از آن خوانده باشد كه در این صورت، تمام كردن نافله، قبل از نماز ظهر، بهتر است. ^[513]

o 2. وقت نافلۀ عصر

مسأله 2053. نافلۀ عصر قبل از نماز عصر خوانده می‌شود و وقت آن تا موقعی كه ممكن باشد قبل از نماز عصر خوانده شود، ادامه دارد؛

ولی چنانچه شخص نافلۀ عصر را به تأخیر بیندازد طوری كه به اندازۀ چهار هفتم طول خود شاخص، به طول سایۀ شاخص هنگام ظهر شرعی، اضافه گردد، در این موقع بهتر است كه نماز عصر را قبل از نافله بخواند؛ مگر اینكه یک ركعت از نافله را قبل از آن خوانده باشد كه در این صورت، تمام كردن نافله قبل از نماز عصر بهتر است. ^[514]

مسأله 2054. خواندن نافلۀ ظهر و نافلۀ عصر قبل از اذان ظهر در غیر روز جمعه جایز نیست؛ مگر آنکه نمازگزار بداند بعد از اذان، هرچند به علّت عذر عرفی، نمی‏تواند آنها را انجام دهد.

امّا در روز جمعه بهتر است از بیست رکعت نافلۀ ظهر و عصر، دو رکعت را هنگام ظهر و هجده رکعت را قبل از ظهر بخواند و از آن هجده رکعت، بهتر است شش رکعت آن اوّل روز هنگام گسترده شدن نور خورشید و شش رکعت آن هنگام بالا آمدن خورشید و شش رکعت دیگر قبل از اذان ظهر خوانده شود.

o 3. وقت نافلۀ مغرب

مسأله 2055. وقت نافلۀ مغرب بعد از تمام شدن نماز مغرب است و تا زمانی كه ممكن باشد آن را پس از نماز مغرب، در وقت به‌جا آورد، ادامه دارد؛

ولی اگر شخص نافلۀ مغرب را تا وقتی كه سرخی طرف مغرب (شَفَق) كه بعد از غروب كردن آفتاب در آسمان پیدا می‌شود، از بین برود، به تأخیر بیندازد، بهتر است در آن موقع ابتدا نماز عشاء را بخواند.

o 4. وقت نافلۀ عشاء

مسأله 2056. وقت نافلۀ عشاء (وُتَیْره) بعد از تمام شدن نماز عشاء تا نصف شب است و بهتر است بعد از نماز عشاء بلافاصله خوانده شود.

o 5. وقت نافلۀ شب

مسأله 2057. اوّل وقت نافلۀ شب، بنابر مشهور، نصف شب است و این نظر هرچند مطابق با احتیاط مستحب و بهتر است، ولی بعید نیست كه نصف شب، اوّل وقت فضیلت نماز شب باشد و اوّل وقت ادای آن، از اوّل شب آغاز می‌گردد، هرچند افضل آن است که در وقت سَحَر (یک سوّم آخر شب) خوانده شود و تا اذان صبح (طلوع فجر) وقتش ادامه دارد و هر چه خواندن نماز شب به طلوع فجر و اذان صبح نزدیک­تر باشد، ثواب بیشتری دارد.

مسأله 2058. اگر فرد چهار رکعت یا بیشتر از نماز شب را بخواند سپس وقت اذان صبح فرا‌رسد، می‌تواند رکعات باقیمانده نماز شب را بدون نیّت ادا و قضا بخواند. ^[515]

مسأله 2059. اگر فرد هنگام طلوع فجر (اذان صبح) از خواب بیدار شود، می‌تواند تمام نماز شب را بدون قصدادا و قضا قبل از به‌جا آوردن نماز صبح بخواند.

o 6. وقت نافلۀ صبح

مسأله 2060. نافلۀ صبح پیش از نماز صبح خوانده می‌شود و وقت آن، بعد از گذشتن از وقت نماز شب به مقدار انجام آن می‌باشد و تا زمانی كه ممكن است آن را پیش از نماز صبح به‌جا آورد، وقت آن ادامه دارد؛

ولی اگر شخص، خواندن نافلۀ صبح را به تأخیر بیندازد تا وقت فضیلت نماز صبح تنگ گردد، بهتر است در این موقع ابتدا نماز صبح را بخواند.

· کیفیّت خواندن نماز شب

مسأله 2061. نماز شب (نافلۀ شب) یازده ركعت می­باشد که هشت ركعت آن شامل چهار دو رکعتی، به نیّت نافلۀ شب و دو ركعت آن، به نیّت «نماز شَفْع» و یک ركعت آن، به نیّت «نماز وتر» خوانده می­شود و خواندن قنوت قبل از ركوع ركعت دوّم در هشت رکعت نافلۀ شب مستحب است؛ ولی مستحب بودن قنوت در نماز شفع ثابت نیست و خواندن آن رجاءً مانعی ندارد ^[516] و بهتر است در نماز وتر بعد از حمد، یک بار سورۀ فَلَق و یک بار سورۀ ناس و سه بار سورۀ توحید خوانده شود و خواندن قنوت در آن، مستحب است.

شایان ذکر است، انسان می‌تواند نماز شفع و وتر را متّصل به هم انجام دهد به این كیفیّت كه آن را همانند نماز مغرب به‌جا آورد و در ركعت دوّم آن پس از خواندن تشهّد سلام ندهد و برای خواندن ركعت سوّم برخیزد و بدون گفتن تكبیرةالاحرام، ركعت سوّم را مانند نماز وتر به‌جا آورد و در این حال، خواندن قنوت در ركعت دوّم رجاءً انجام می­شود و خواندن قنوت در ركعت سوّم مستحب است.

مسأله 2062. بهتر است نمازگزار در قنوت نماز وتر ^[517] موارد ذیل را رجاءً بخواند:

1. ثنای پروردگار متعال را به‌جا آورد و می­تواند در مقام ثناء، دعای فرج معروف را بخواند: «لا إِلٰهَ إِلَّا اللّهُ الْحَلیٖمُ الْكَریٖمُ، لا إِلٰهَ إِلَّا اللّهُ الْعَليُّ الْعَظیٖمُ، سُبْحانَ اللّهِ‏ رَبِّ السَّمٰواتِ السَّبْعِ و رَبِّ الأَرَضیٖنَ السَّبْعِ وَمَا فیْهِنَّ وَمَا بَیْنَهُنَّ وَرَبِّ­ الْعَرْشِ الْعَظیٖمِ وَالْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمیٖنَ».

2. صلوات و درود بر محمّد و آل محمّد بفرستد و بهتر است این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، اللَّهُمَّ اهْدِنَا فيمَنْ هَدَيْتَ وَعَافِنَا فيمَنْ عَافَيْتَ وَتَوَلَّنَا فيمَنْ تَوَلَّيْتَ وَبَارِکْ لَنَا فيمَا أَعْطَيْتَ وَقِنَا شَرَّ مَا قَضَيْتَ، فَإِنَّكَ تَقْضي وَلَا يُقْضَیٰ عَلَيْكَ، إِنَّهُ لَا‌يَذِلُّ مَنْ وَالَيْتَ وَلَا يَعِزُّ مَنْ عَادَيْتَ، تَبَارَكْتَ رَبَّنَا وَتَعَالَيْتَ». ‏

3. استغفار نماید كه در روایات تأكید فراوان بر آن شده است و بهتر است هفتاد مرتبه بگوید: «أَسْتَغْفِرُ اللّهَ رَبّي وَأَتُوْبُ إِلَیْهِ»

4. هفت مرتبه بگوید: «أَسْتَغْفِرُ اللّهَ الَّذي‏ لا إِلٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّوْمُ‏ لِجَميعِ‏ ظُلْمي‏ وَجُرْمي وَإِسْرَافي عَلَی نَفْسي وَأَتُوْبُ إِلَيْهِ».

5. بگوید: «رَبِّ أَسَأْتُ وَظَلَمْتُ نَفْسي وَبِئْسَ مَا صَنَعْتُ، وَهٰذِهِ يَدَايَ يَا رَبِّ جَزَاءً بِمَا‌ كَسَبَتْ، وَهٰذِهٖ رَقَبَتي خَاضِعَةٌ لِمَا أَتَيْتُ، وَهَا أَنَا ذَا بَيْنَ يَدَيْكَ، فَخُذْ لِنَفْسِكَ مِنْ نَفْسيَ الرِّضَا حَتّیٰ تَرْضَیٰ لَكَ الْعُتْبَیٰ لَا أَعُوْدُ».

6. (300) مرتبه بگوید: «الْعَفْوَ».

7. بگوید: «رَبِّ اغْفِرْ لي وَارْحَمْني وَتُبْ عَلَيَّ‏، إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحيٖمُ‏».

8. هفت مرتبه بگوید: «هٰذا مَقامُ الْعائِذِ بِكَ مِنَ النّارِ».

9. برای چهل مؤمن دعا کند و به زبان غیر عربی هم اشکال ندارد، مثلاً بگوید: خداوندا فلانی را بیامرز و...

موارد فوق، قسمتی از مستحبات قنوت نماز وتر است و پس از خواندن قنوت به رکوع رفته و بعد از سر برداشتن از رکوع مستحب است این دعا را بخواند:

«هٰذَا مَقَامُ مَنْ حَسَنَاتُهُ نِعْمَةٌ مِنْكَ وَشُكْرُهُ ضَعيٖفٌ وَذَنْبُهُ عَظيٖمٌ وَلَيْسَ لِذٰلِكَ إِلَّا رِفْقُكَ وَرَحْمَتُكَ، فَإِنَّكَ قُلْتَ في كِتَابِكَ الْمُنْزَلِ عَلَیٰ نَبيِّكَ الْمُرْسَلِ صلّی اللّه علیه و آله‏ كانُوا قَليٖلًا مِنَ اللَّيْلِ ما‌ يَهْجَعُوْنَ وَبِالْأَسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُوْنَ،‏ طَالَ‏ هُجُوعي‏ وَقَلَّ قيَامي وَهٰذَا السَّحَرُ وَأَنَا أَسْتَغْفِرُكَ لِذُنُوبي اسْتِغْفَارَ مَنْ لَا يَجِدُ لِنَفْسِهِ ضَرّاً وَلَا نَفْعاً وَلَا مَوْتاً وَلَا حَيَاةً وَلَا نُشُوراً».

شایان ذکر است، اگر نمازگزار در نماز شب اکتفا به خواندن حمد نماید و سوره نخواند یا قنوت را کوتاه انجام داده یا اصلاً قنوت نخواند، نماز شبش صحیح است.

· احکام دیگر نافله‌های شبانه‌روزی

مسأله 2063. انسان می‌تواند بعضی از نافله‌های شبانه‌روزی را بخواند و بعضی را نخواند و در نماز شب می‌تواند اکتفا به خواندن سه رکعت آخر، یعنی نماز شَفْع و وتر نماید، بلکه می‌تواند به خواندن وتر اکتفا کند.

همینطور، در نافلۀ عصر می‌تواند اکتفا به خواندن چهار رکعت، بلکه دو رکعت آن نماید و امّا در مورد نافلۀ ظهر و نافلۀ مغرب، همچنین هشت رکعت اوّل نماز شب، چنانچه بخواهد بعضی از آنها را بخواند، آن را به قصد رجاء به‌جا آورد.

مسأله 2064. فردی که مسافر است، نباید نافلۀ ظهر و عصر را در سفر بخواند؛ ولی نافلۀ عشاء چنانچه به قصد رجاء خوانده شود، مانعی ندارد؛ امّا انجام سایر نافله‏ها مثل نافلۀ شب یا نافلۀ مغرب یا نافلۀ صبح در سفر ساقط نمی‌شود.