موارد انجام تیمّم

در هفت مورد، باید به جای وضو و غسل تیمّم كرد. توضیح این موارد، در مسائل بعد ذکر می‌شود.

· مورد اوّل: نداشتن آب

مسأله 854. اگر انسان در آبادی باشد، یا مانند چادرنشینان در بیابان اقامت داشته باشد، باید برای تهیۀ آب وضو و غسل، بهاندازه‌ای جستجو كند كه از پیدا شدن آن ناامید شود.

مسأله 855. اگر انسان در بیابان در حال سفر باشد، باید در راه و در جاهای نزدیک به محلّ توقّفش از آب جستجو كند و احتیاط لازم آن است كه چنانچه زمین آن پست و بلند بوده یا به جهت دیگری مانند زیادی درختان راه آن دشوار باشد، در منطقه‏ای گرداگرد خود به اندازۀ پرتاب یک تیر كه در قدیم با كمان پرتاب می‌كردند در جستجوی آب برود و در زمین هموار، در هر طرف به اندازۀ پرتاب دو تیر جستجو نماید.

مسأله 856. اگر بعضی از اطراف هموار و بعض دیگر پست و بلند باشد، در طرفی كه هموار است به اندازۀ پرتاب دو تیر و در طرفی كه هموار نیست به اندازۀ پرتاب یک تیر جستجو كند و در هر طرفی كه یقین دارد آب نیست، در آن طرف جستجو لازم نیست.

مسأله 857. كسی كه وقت نماز او تنگ نیست و برای تهیّه آب وقت دارد، اگر یقین یا اطمینان داشته باشد در محلّی دورتر از مقداری كه باید جستجو كند آب وجود دارد، باید برای تهیّۀ آب به آنجا برود؛ مگر آن قدر دور باشد كه عرفاً شخص را فاقد آب بشمارند و اگر گمان به وجود آب در آنجا داشته باشد، رفتن به آن محل لازم نیست.

مسأله 858. لازم نیست خود انسان در جستجوی آب برود، بلكه می‌تواند به گفتۀ كسی كه جستجو كرده و به حرفش اطمینان دارد، اكتفا كند.

مسأله 859. اگر انسان احتمال دهد مثلاً داخل بار و توشۀ سفر خود یا در اوّلین مقصد بین راه یا همراه مسافران دیگر آب وجود داشته باشد، باید به قدری جستجو نماید كه به نبود آب اطمینان كند یا از پیدا كردن آن ناامید شود؛ مگر آنكه قبلاً در موردی آب وجود نداشته و احتمال برود كه بعداً پیدا شده باشد كه در این صورت جستجو لازم نیست.

مسأله 860. اگر انسان قبل از وقت نماز، جستجو نماید و آب پیدا نكند و تا وقت نماز همان جا بماند، چنانچه احتمال دهد آب پیدا می‌كند، احتیاط مستحب آن است كه دوباره در جستجوی آب برود.

مسأله 861. اگر فرد بعد از داخل شدن وقت نماز جستجو كند و آب پیدا نكند و تا وقت نماز دیگر در همان جا بماند، چنانچه احتمال دهد كه آب پیدا می‌شود، احتیاط مستحب آن است كه دوباره در جستجوی آب برود.

مسأله 862. اگر وقت نماز تنگ باشد یا انسان از دزد و درنده بترسد، یا جستجوی آب به قدری سخت باشد كه معمولاً امثال او تحمّل نمی‌‌كنند، جستجو لازم نیست.

مسأله 863. اگر انسان در جستجوی آب نرود تا وقت نماز تنگ شود، اگر طوری باشد که چنانچه می‌رفت آب پیدا می‌كرد، معصیت كرده، ولی نمازش با تیمّم صحیح است.

مسأله 864. كسی كه یقین دارد آب پیدا نمی‌‌كند، چنانچه دنبال آب نرود و با تیمّم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد اگر جستجو می‌كرد آب پیدا می‌شد، بنابر احتیاط، لازم است وضو گرفته و نماز را دوباره بخواند.

مسأله 865. اگر انسان بعد از جستجو، آب پیدا نكند و مأیوس از پیدا شدن آن شود و با تیمّم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد در جایی كه جستجو كرده آب بوده، نماز او صحیح است.

مسأله 866. كسی كه یقین دارد وقت نماز تنگ است، اگر بدون جستجو با تیمّم نماز بخواند و بعد از نماز و قبل از گذشتن وقت بفهمد برای جستجو وقت داشته، احتیاط واجب آن است كه دوباره نمازش را بخواند.

مسأله 867. اگر فرد وضو داشته باشد و بداند در صورتی‌‌که وضوی خود را باطل كند، تهیّۀ آب برای او ممكن نیست یا نمی‌‌تواند وضو بگیرد، چنانچه بتواند وضوی خود را نگهدارد، بنابر احتیاط واجب، نباید آن را باطل نماید، چه قبل از وقت باشد و چه بعد از فرا رسیدن وقت؛

البتّه می‌تواند با همسر خود نزدیكی كند، هرچند بداند امکان غسل کردن فراهم نخواهد شد و وظیفۀ او تیمّم می‌‌شود و این حکم، بنابر احتیاط واجب، اختصاص به نزدیکی (دخول) دارد و شامل سایر بهره‌های جنسی نمی‌‌شود و امّا چنانچه بداند تیمّم هم برایش مقدور نخواهد بود، این کار (نزدیکی) جایز نیست.

مسأله 868. كسی كه فقط به مقدار وضو یا به مقدار غسل آب دارد و می‌داند اگر آن را بریزد، آب پیدا نمی‌‌كند، چنانچه وقت نماز فرا رسیده باشد، ریختن آن حرام می‌باشد و احتیاط واجب آن است كه قبل از وقت نماز هم آن را نریزد.

مسأله 869. كسی كه می‌داند آب پیدا نمی‌‌كند اگر وضوی خود را باطل كند یا آبی كه دارد بریزد، هرچند معصیت كرده، امّا نمازش با تیمّم صحیح است، هرچند احتیاط مستحب است قضای آن نماز را نیز بخواند.

· مورد دوّم: عدم دسترسی به آب

مسأله 870. اگر انسان به علّت پیری یا ناتوانی، یا ترس از دزد و جانور و مانند اینها، یا نداشتن وسیله‏ای كه آب از چاه بكشد، دسترسی به آب نداشته باشد، باید تیمّم كند.

مسأله 871. اگر برای بیرون آوردن آب از چاه، وسایلی لازم باشد و مجبور باشد آنها را بخرد یا كرایه نماید، باید آنها را تهیّه كند، هرچند قیمت آن چند برابر معمول باشد و همچنین است اگر آب را به چندین برابر قیمتش بفروشند؛

ولی اگر تهیّه آنها به قدری پول می‌خواهد كه نسبت به حال او ضرر دارد یا باعث می‌شود وی در سختی فوق‌العاده - که معمولاً تحمّل نمی­شود - قرار گیرد، واجب نیست موارد ذکر شده را تهیّه نماید.

مسأله 872. کسی که دسترسی به آب ندارد، اگر ناچار شود برای تهیّه آب قرض كند، باید قرض نماید؛ ولی كسی كه می‌‌داند یا گمان دارد كه نمی‌‌تواند قرض خود را بدهد، واجب نیست قرض كند.

مسأله 873. کسی که دسترسی به آب ندارد، چنانچه كندن چاه سختی فوق‌العاده­ای - که معمولاً تحمّل نمی­شود - ندارد، باید برای تهیّۀ آب، چاه بكَند.

مسأله 874. کسی که دسترسی به آب ندارد، اگر دیگری مقداری آب به او ببخشد، باید قبول كند؛ مگر آنكه منّتی داشته باشد که معمولاً قابل تحمّل نیست یا طوری باشد که آبروی شخص برود.

· مورد سوّم: ضرر داشتن استعمال آب

مسأله 875. اگر استعمال آب موجب مرگ فرد باشد، یا از استعمال آن بیماری یا عیبی در او پدید آید و موجب ضرر قابل توجّه به وی شود، یا بیماری‌‌اش طول بكشد یا شدّت پیدا كند، یا به سختی معالجه شود، باید تیمّم نماید؛ ولی اگر بتواند ضرر آب را به‌طوری برطرف كند - مثل اینكه آب را گرم كند - باید این كار را بكند و وضو بگیرد و در مواردی كه غسل لازم است، غسل كند.

مسأله 876. انسان لازم نیست یقین یا اطمینان یا گمان نماید كه آب برای او ضرر دارد، بلكه اگر احتمال عقلایی دهد که آب برای او ضرر قابل توجّه دارد، ^[254] باید تیمّم كند.

مسأله 877. اگر انسان با یقین یا اطمینان یا گمان یا احتمال ضرر - با توضیحی که در مسألۀ قبل ذکر شد - تیمّم كند و قبل از نماز بفهمد آب برایش ضرر ندارد، تیمّم او باطل است؛

امّا اگر بعد از نماز بفهمد، باید دوباره نماز را با وضو یا غسل بخواند؛ مگر در صورتی كه وضو یا غسل در حالت یقین یا اطمینان یا گمان یا احتمال ضرر موجب نگرانی روحی بوده، كه معمولاً تحمّلش فوق‌العاده سخت (حَرَجی) باشد که این صورت، جزء چهارمین مورد از موارد تیمّم می‌‌شود.

مسأله 878. كسی كه یقین یا اطمینان داشته آب برایش ضرر ندارد، چنانچه غسل كند یا وضو بگیرد و بعد بفهمد آب برای او ضرر داشته، وضو و غسل او باطل است و نماز واجبی را که با آن وضو یا غسل خوانده، باید اگر وقت هست دوباره بخواند و چنانچه وقت گذشته قضا نماید.

· مورد چهارم: سختی فوق‌العاده داشتن تهیّه یا استعمال آب (حرج)

مسأله 879. اگر تهیّه كردن آب یا استعمال آن برای انسان سختی فوق‌العاده‌ای داشته باشد كه معمولاً تحمّل نمی‌‌شود (حَرَج)، می‌تواند تیمّم كند؛ ولی اگر تحمّل كند و وضو بگیرد و یا غسل كند، وضو و غسل او صحیح است و در این مورد، یقین یا اطمینان به حرج لازم است و ترس از آن کافی نیست.

· مورد پنجم: ترس از تشنگی

مسأله 880. اگر برای رفع تشنگی به آب نیاز باشد، باید فرد تیمّم نماید و تیمّم به جهت تشنگی در دو مورد است:

1. آنكه اگر آب را در وضو یا غسل صرف نماید، بترسد خودش فعلاً یا بعداً به تشنگی مبتلا خواهد شد و آن تشنگی طوری است كه باعث تلف یا بیماریش می‌شود یا موجب مشقّت و سختی فوق‌العاده‌ای - که معمولاً تحمّل نمی­شود - گردد.

2. آنكه از تشنگی غیر خود - از كسانی كه به او وابسته‏اند - بترسد هرچند آن غیر، از کسانی که جانشان محترم است، نباشد یا حیوانی باشد، به شرط آنکه امور زندگی او برایش اهمیّت داشته باشد، چه از جهت علاقۀ شدید باشد، یا از این جهت كه تلف شدن او ضرر مالی برایش داشته باشد، یا اینكه رعایت حال او عرفاً لازم باشد، مانند دوست و همسایه، به گونه‌ای که ترک آن عرفاً موجب کسر شأن انسان گردد، به حدّی که معمولاً افراد حاضر نباشند چنین کسر شأنی را تحمّل کنند؛

امّا اگر از تشنگی کسانی که به او وابسته نیستند و شؤون زندگی آنان برای او اهمیّتی ندارد بترسد، ممكن است باز هم مجوّز تیمّم باشد، ولی نه از این جهت، بلكه از جهت وجوب حفظ جان مسلمان که جزء مورد ششم از موارد تیمّم است، یا از این جهت كه مرگ یا بی‌‌تابی او مطمئنّاً موجب سختی فوق‌العادۀ فرد - که معمولاً قابل تحمّل نیست - خواهد شد، هرچند این سختی به جهت نگرانی قلبی و ناراحتی روحی انسان باشد که در این صورت، جزء مورد چهارم از موارد تیمّم می‌باشد و چنانچه جزء هیچ یک از موارد تیمّم نباشد، واجب است آب را در وضو یا غسل مصرف نماید.

مسأله 881. اگر انسان غیر از آب پاكی كه برای وضو یا غسل دارد، آب نجسی هم به مقدار آشامیدن خود داشته باشد، باید آب پاک را برای آشامیدن بگذارد و با تیمّم نماز بخواند؛

ولی چنانچه آب را برای كسانی كه به او مربوطند بخواهد، می‌تواند با آب پاک وضو بگیرد یا غسل نماید، هرچند آنان مجبور شوند كه برای رفع تشنگی خود از آب نجس استفاده كنند؛ بلكه اگر آنان از نجاست آب خبر نداشته باشند یا از آشامیدن آب نجس اجتناب نداشته باشند، لازم است آب پاک را در وضو و غسل استعمال نماید. همینطور، اگر آب را برای حیوانش یا بچّۀ نابالغ بخواهد، باید آب نجس را به آنان بدهد و با آب پاک وضو و غسل را انجام دهد.

· مورد ششم: مزاحمت وضو یا غسل با تکلیف مهم‌‌تر یا مساوی

مسأله 882. اگر فرد به واجب مهم‌تر از وضو یا غسل یا مساوی با آن به لحاظ اهمیّت مکلّف باشد، و آب کمی داشته باشد که اگر آن را برای وضو یا غسل استفاده کند، دیگر نمی­تواند واجب مذکور را انجام دهد، باید تیمّم کند و آب را برای انجام آن واجب استفاده نماید.

به عنوان مثال، اگر مسجد نجس شده و برای تطهیر آن نیاز به آب دارد و آب کمی دارد که اگر آن را صرف وضو یا غسل نماید، نمی­تواند مسجد را تطهیر کند، باید با تیمّم نماز بخواند و آب را صرف تطهیر مسجد نماید.

همچنین، كسی كه بدن یا لباسش نجس است و كمی آب دارد كه اگر با آن وضو بگیرد یا غسل كند، برای آب كشیدن بدن یا لباسش آب باقی نمی‌‌ماند، باید بدن یا لباسش ^[255] را آب بكشد و با تیمّم نماز بخواند. ^[256]

شایان ذکر است، اگر فرد در دو مثال فوق با آب وضو بگیرد یا غسل کند و دیگر آبی برای تطهیر مسجد یا بدن و لباسش باقی نماند، مرتکب معصیت شده است، ولی وضو یا غسلش صحیح است.

مسأله 883. اگر فرد آب مباح داشته باشد، ولی داخل ظرفی که استعمال آن حرام است - مثلاً غصبی است - باشد و غیر از آن، آب و ظرف دیگری نداشته باشد، باید به جای وضو و غسل، تیمّم نماید، ولی اگر با آن آب وضو بگیرد یا غسل نماید، وضو یا غسلش صحیح است، هرچند به جهت استفاده از ظرف غصبی مرتکب معصیت شده است.

· مورد هفتم: کمبود وقت

مسأله 884. هر گاه وقت به قدری کم باشد كه اگر فرد وضو بگیرد یا غسل كند، تمام نماز یا مقداری از آن، بعد از وقت خوانده می‌شود، باید تیمّم كند.

مسأله 885. اگر فرد در تنگی وقت، وضو یا غسل انجام دهد، فقط یک رکعت از نمازش در وقت واقع می­شود، ولی چنانچه تیمّم نماید می­تواند دو رکعت یا بیشتر از نمازش را در وقت بخواند، باید تیمّم نماید تا دو رکعت یا بیشتر از نمازش در وقت واقع شود.

مسأله 886. اگر انسان عمداً نماز را به قدری تأخیر بیندازد كه وقت وضو یا غسل نداشته باشد، معصیت كرده، ولی نماز او با تیمّم صحیح است، هرچند احتیاط مستحب است قضای آن نماز را بخواند.

مسأله 887. كسی می‌ترسد اگر وضو بگیرد یا غسل كند وقت برای نماز او می‌ماند یا نه، باید تیمّم نماید.

مسأله 888. كسی كه به علّت تنگی وقت تیمّم كرده و بعد از نماز می‌توانسته وضو بگیرد و نگرفته تا آنکه آب از دستش رفته یا عذر دیگری برایش پیش آمده، در صورتی كه وظیفه‏اش تیمّم باشد، باید برای نمازهای بعدی دوباره تیمّم نماید، هرچند از او حدثی سر نزده و تیمّم خود را نشكسته باشد.

مسأله 889. كسی كه آب دارد، اگر به واسطۀ تنگی وقت با تیمّم مشغول نماز شود و در بین نماز آبی كه داشته از دستش برود، چنانچه وظیفه‏اش تیمّم باشد لازم نیست برای نمازهای بعدی دوباره تیمّم كند، هرچند بهتر است چنین کند.

مسأله 890. اگر انسان به قدری وقت دارد كه می‌تواند وضو بگیرد یا غسل كند و نماز را بدون كارهای مستحبی آن مانند اقامه و قنوت بخواند، باید غسل كند یا وضو بگیرد و نماز را بدون كارهای مستحبی آن به‌جا آورد؛ بلكه اگر به اندازۀ سوره هم وقت ندارد، باید غسل كند یا وضو بگیرد و نماز را بدون سوره بخواند.