شک­هایى كه نباید به آنها اعتنا كرد

مسأله 1569. شک­هایى كه نباید به آنها اعتنا كرد از این قرار است:

اوّل: شک در چیزى كه محلّ به‌جا آوردن آن گذشته است، مثل آنكه در ركوع شک كند كه حمد را خوانده یا نه.

دوّم: شک بعد از سلام نماز.

سوّم: شک بعد از گذشتن وقت نماز.

چهارم: شکّ كثیر الشک، یعنى كسى كه زیاد شک مى‏كند.

پنجم: شکّ امام در شمارۀ ركعت­هاى نماز در صورتى كه مأموم شمارۀ آنها را بداند. همچنین، شکّ مأموم در صورتى كه امام شمارۀ ركعت­هاى نماز را بداند.

ششم: شک در نمازهاى مستحبّى و نماز احتیاط.

· 1. شک در چیزى كه محلّ آن گذشته است

مسأله 1570. اگر انسان در بین نماز شک كند كه یكی از كارهای واجب آن را انجام داده یا نه، مثلاً شک كند كه حمد خوانده یا نه، چنانچه مشغول كاری باشد كه بین آن کار و كار قبلی، ترتیب شرعی است (طوری كه چنانچه آن كار قبلی را عمداً ترک كرده باشد، شرعاً نباید مشغول این كار شود)، به شک خود اعتنا نكند (این شک، شک بعد از محل است). بنابراین، اگر نمازگزار در حال خواندن سوره، شک كند حمد را خوانده یا نه، در این حال به شكّش اعتنا نمی‌‌كند و در مورد این حکم، فرقی نیست که عمل بعد، جزء واجب یا مستحب یا مقدّمه باشد؛

امّا اگر نمازگزار وارد عمل بعد نشده (و به اصطلاح در محلّ است)، باید آنچه را كه در انجام آن شک كرده، به‌جا آورد؛ مثلاً اگر شک كند كه حمد را خوانده یا نه، در حالی كه هنوز مشغول خواندن سوره نشده است، باید حمد را بخواند.

همچنین، اگر وارد عمل بعد شده، ولی بین عمل بعد و جزء مشكوک قبلی، ترتیب شرعی نیست، باید آنچه را كه در انجام آن شک كرده به‌جا آورد، مثلاً اگر در سجده مشغول گفتن ذكر شریف صلوات است و شک می‌‌كند كه ذكر واجب سجده را گفته یا نه، باید به شكّش اعتنا كرده و ذكر واجب سجده را بگوید، زیرا در سجده مستحب است قبل یا بعد از ذكر واجب سجده، صلوات بفرستد و بین ذكر سجده و صلوات، ترتیب شرعی نیست.

آنچه در این مسأله ذکر شد، در همۀ نمازها جاری است و شامل نماز واجب و نماز مستحب، نماز ادا و نماز قضا، نماز یومیّه و نماز آیات و مانند آن می‌‌شود.

مسأله 1571. كسی كه در گفتن تكبیرة الاحرام شک دارد در حالی که مشغول گفتن «أَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیٖم» یا خواندن قرائت است، نباید به شکّ خود اعتنا نماید.

مسأله 1572. اگر هنگام قرائت حمد و سوره در بین خواندن آیه‌ای شک كند كه آیۀ قبل را خوانده یا نه، یا وقتى كه آخر آیه را مى‏خواند شک كند كه اوّل آن را خوانده یا نه، به شکّ خود اعتنا نكند.

مسأله 1573. اگر نمازگزار در حال رفتن به سمت ركوع شک نماید كه حمد و سوره یا سورۀ تنها را خوانده یا نه، به شكّش اعتنا نكند. همچنین، اگر در حال خواندن قنوت در ركعت دوّم شک نماید حمد و سوره یا سوره را خوانده یا نه، به شکّ خود اعتنا ننماید.

مسأله 1574. اگر بعد از ركوع یا سجود شک كند كه كارهاى واجب آن، مانند ذكر و آرام بودن بدن را انجام داده یا نه، باید به شکّ خود اعتنا نكند. ^[438]

مسأله 1575. اگر نمازگزار در حالی كه به سمت سجده می‌رود شک كند كه ركوع كرده یا نه، باید به شکّ خود اعتنا نكند. همچنین اگر در حالی كه به سمت سجده می‌رود شک كند كه بعد از ركوع ایستاده یا نه، به شکّ خود اعتنا نكند. ^[439]

مسأله 1576. اگر نمازگزار شک كند یک سجده انجام داده یا دو سجده، در صورتی كه در محل است و وارد عمل بعد نشده، باید یک سجدۀ دیگر انجام دهد؛

امّا اگر شک، بعد از وارد شدن در عمل بعد باشد و بین عمل بعد و جزء مشكوک قبلی، ترتیب شرعی باشد، مثل اینكه مشغول خواندن تشهّد شده است یا در حال برخاستن برای ركعت بعد است، در این صورت به شکّ خود اعتنا نكند و نماز را ادامه دهد.

مسأله 1577. اگر در حال برخاستن شک كند كه سجده یا تشهّد را به‌جا آورده یا نه، باید به شکّ خود اعتنا نكند.

مسأله 1578. اگر نمازگزار در حالی كه مشغول گفتن صلوات تشهّد است، در گفتن یا نگفتن شهادتین تشهّد شک كند، به شکّ خود اعتنا نكند. همچنین، اگر در حالی كه مشغول گفتن سلام است، در خواندن یا نخواندن تشهّد یا قسمتی از آن شک كند، به شک خویش اعتنا ننماید.

مسأله 1579. اگر نمازگزار شک كند كه سلام نماز را گفته یا نه، چنانچه مشغول تعقیب نماز یا مشغول نماز دیگر شده، یا عملی كه با نماز سازگاری ندارد انجام داده، باید به شکّ خود اعتنا نكند و اگر قبل از اینها شک كند، باید سلام را بگوید و اگر بعد از تمام شدن سلام، شک كند كه سلام را درست گفته یا نه، به شکّ خود اعتنا نكند، هرچند مشغول عمل دیگری نشده باشد.

مسأله 1580. اگر نمازگزار در بین نماز شک در نیّت نماز کند، چنانچه می‌داند فعلاً نیّت نماز دارد و شکّ او نسبت به اجزای قبلی است، به شکّ خود اعتنا نکرده و نمازش را ادامه دهد. به عنوان مثال، کسی که شک در نیّت نماز صبح کرده، در حالی که در رکوع است و می‌داند رکوع را به نیّت نماز صبح انجام داده است، در این حال نمازش را ادامه داده و صحیح است.

مسأله 1581. كسى كه نشسته یا خوابیده نماز مى‏خواند، اگر موقعى كه حمد یا تسبیحات مى‏خواند شک كند كه سجده یا تشهّد را به‌جا آورده یا نه، باید به شکّ خود اعتنا نكند و اگر پیش از آنكه مشغول حمد یا تسبیحات شود، شک كند كه سجده یا تشهّد را به‌جا آورده یا نه، باید به‌جا آورد.

مسأله 1582. اگر فرد نمازگزار شک كند كه یكى از ركن­هاى نماز را به‌جا آورده یا نه، چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است نشده، باید آن را به‌جا آورد؛ مثلاً اگر پیش از خواندن تشهّد شک كند كه دو سجده را به‌جا آورده یا نه، باید به‌جا آورد و چنانچه بعد یادش بیاید كه آن ركن را به‌جا آورده، چون ركن زیاد شده، نمازش - بنابر احتیاط لازم - باطل است.

مسأله 1583. اگر فرد شک كند عملى را كه ركن نیست به‌جا آورده یا نه، چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است نشده، باید آن رابجا آورد؛ مثلاً اگر پیش از خواندن سوره شک كند كه حمد را خوانده یا نه، باید حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید كه آن را به‌جا آورده بود، چون ركن زیاد نشده، نمازش صحیح است.

مسأله 1584. اگر فرد شک كند كه ركنی را به‌جا آورده یا نه، چنانچه مشغول کاری که بعد از آن است شده باشد، باید به شکّ خود اعتنا نکند؛ مثلاً مشغول تشهّد است و شک می‌‌كند كه دو سجده را به‌جا آورده یا نه و چنانچه بعداً یادش بیاید كه آن ركن را به‌جا نیاورده، در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده، باید آن را و آنچه بعد از آن است را به‌جا آورد؛ ولی اگر مشغول ركن بعد شده، نمازش بنابر احتیاط لازم باطل است.

به عنوان مثال، اگر قبل از ركوع ركعت بعد یادش بیاید كه دو سجده را به‌جا نیاورده است، باید دو سجده و آنچه بعد از آن است را به‌جا آورد و اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید، نمازش چنان كه ذکر شد، باطل است.

مسأله 1585. اگر نمازگزار شک كند عملی را كه ركن نیست به‌جا آورده یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است شده باشد، به شکّ خود اعتنا نكند، مثلاً موقعی كه مشغول خواندن سوره است، شک كند كه حمد را خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نكند و اگر بعد یادش بیاید كه آن را به‌جا نیاورده، در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده، باید آن را و آن چه بعد از آن است را به‌جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده، نمازش صحیح است.

بنابراین، اگر نمازگزار مثلاً در قنوت نماز واجب، یادش بیاید كه حمد را نخوانده، باید حمد و سوره ^[440] را بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید، نمازش صحیح است.

· 2. شک بعد از سلام

مسأله 1586. اگر نمازگزار بعد از سلام نماز شک كند نماز را به‌طور صحیح به‌جا آورده یا نه، خواه شک مربوط به عدد رکعت‌های نماز باشد، یا شرایط نماز مانند قبله و طهارت، یا اجزای نماز مانند رکوع و سجود، به شکّ خود اعتنا نمی‌کند. بنابراین، اگر نمازگزار بعد از سلام نماز، شک كند ركوع كرده یا نه، یا شک کند رو به قبله نماز خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نكند.

همچنین، اگر نمازگزار بعد از سلام نماز مغرب شک کند سه رکعت نماز خوانده یا چهار رکعت، یا بعد از سلام نماز چهار ركعتی شک كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت، به شکّ خود اعتنا نكند؛

ولی اگر نمازگزار بداند که نمازش کامل نیست و شکّ وی از شک­هایی باشد که اگر در بین نماز پیش می‌آمد آن را باطل می‌کرد، مثلاً بعد از سلام نماز چهار ركعتی، شک كند كه سه ركعت خوانده یا پنج ركعت، نمازش باطل است؛

امّا اگر بعد از سلام، شکّی برایش پیش آید که اگر در بین نماز بود، از شک­های صحیح به حساب می‌آمد؛ مثلاً بعد از سلام نماز چهار رکعتی شک کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت، در این صورت اگر از حالت نمازگزار خارج نشده یا کاری که عمدی یا سهوی آن مبطل نماز است انجام نداده، حکم بین نماز را دارد. بنابراین، می‌تواند بنا را بر سه گذاشته و یک رکعت دیگر به‌جا آورد، سپس نماز احتیاط خوانده و به سبب سلام بی­جا، بنابر احتیاط واجب سجدۀ سهو به‌جا آورد.

· 3. شک بعد از وقت

مسأله 1587. اگر فرد بعد از گذشتن وقت نماز، شک كند نماز خوانده یا نه، یا گمان كند كه نخوانده، خواندن آن لازم نیست؛ ولى اگر پیش از گذشتن وقت شک كند كه نماز خوانده یا نه، هرچند گمان كند كه خوانده است، باید آن نماز را بخواند، مگر آنکه در این مورد وسواسی یا کثیرالشک باشد، که در این صورت به شکّش اعتنا نمی‌کند.

مسأله 1588. اگر انسان بعد از گذشتن وقت، شک كند نماز را درست خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نكند.

مسأله 1589. اگر فردی که نماز عصرش را نخوانده، در وقت مخصوص به نماز عصر شک نماید که نماز ظهر را خوانده یا نه، باید نماز عصر را بخواند و لازم نیست قضای نماز ظهر را انجام دهد؛

امّا اگر فردی در وقت مخصوص نماز عصر شک نماید که نماز ظهر و عصرش را خوانده است یا نه، باید نماز عصر را بخواند و بنابر احتیاط واجب، قضای نماز ظهر را نیز انجام دهد.

حکمی که در این مسأله ذکر شد، در مورد نماز مغرب و عشاء نیز جاری می‌شود.

مسأله 1590. اگر فرد بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز خوانده، ولی نداند به نیّت ظهر خوانده یا به نیّت عصر، باید چهار ركعت نماز قضا به نیّت نمازی كه بر او واجب است (نیّت ما فی الذمّه) بخواند.

مسأله 1591. اگر فرد بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشاء، بداند تنها یک نماز خوانده، ولی نداند سه ركعتی خوانده یا چهار ركعتی، باید قضای نماز مغرب و عشاء، هر دو را بخواند.

· 4. کثیر الشک (کسی که زیاد شک می‌کند)

مسأله 1592. «كثیر الشک» كسی است كه زیاد شک می‌كند؛ یعنی وقتی که حال او را با حال كسانی كه در وجود یا عدم وجود عوامل حواس‌پرتی همانند او هستند، مقایسه می‌‌کنیم، آن فرد بیشتر از معمول شک می‌كند.

ملاک در تشخیص کثیر الشک، عرف می‌‌باشد و كثیر الشک بودن، اختصاص به كسی كه زیاد شک كردن عادت او باشد ندارد، بلكه كافی است كه فرد در معرض عادت به زیادی شک باشد و از نمونه‌های کثیر الشک، به عنوان مثال دو مورد ذکر می‌شود:

الف. اگر شخص در حالات عادی، سه نماز پشت سر هم بر او نمی‌‌گذرد، مگر آنكه حدّاقل در یكی از آنها شک می‌كند و این حالت، دو مرتبۀ دیگر هم تکرار شود، در شکّ چهارم و بعد از آن، عرفاً عنوان كثیر الشک بر این فرد صدق می‌كند و باید طبق احکام کثیر الشک عمل نماید.

به عنوان مثال، اگر فردی در بین سه نماز صبح و ظهر و عصر، تنها در نماز صبح شک كند و در سه نماز بعد از آن یعنی نماز مغرب و عشاء و صبح روز آینده، در نماز مغرب شک ‌‌كند و در سه نماز ظهر و عصر و مغرب روز آینده، در نماز ظهر شک ‌‌كند، پس از آن اگر در نماز عشاء یا نماز صبح یا ظهر روز بعد از آن شک كند، كثیر‌ الشک محسوب می‌شود. بنابراین، به شکّ خویش اعتنا نمی‌‌كند.

ب. اگر شخص در حالات عادی، سه نماز معیّن مانند نماز صبح بر او نمی‌گذرد مگر آنكه حدّاقل در یكی از آنها شک می‌كند و این حالت، دو مرتبۀ دیگر هم تکرار شود، در شکّ چهارم و بعد از آن، عنوان كثیر الشک بر فرد مذکور عرفاً صدق می‌كند و به احکام کثیر الشک عمل می‌نماید.

به عنوان مثال، اگر فرد در تعداد ركعات یكی از سه نماز صبح روز شنبه تا دوشنبه شک نماید و باز این شک در یكی از سه نماز صبح روز سه‌شنبه تا پنج شنبۀ همان هفته پیش آید و پس از آن، شکّ مذكور در یكی از سه نماز صبح روز جمعه تا یک شنبۀ هفته بعد تكرار شود، پس از آن اگر در نماز صبح روزهای مثلاً دوشنبه یا سه‌شنبه یا چهارشنبه شک نماید، به شکّ خود اعتنا نمی­كند.

مسأله 1593. اگر كسی در یک نماز سه بار شک كند یا در سه نماز پشت سر هم، در هر نماز یک بار شک كند، این مقدار برای کثیر الشک شدن کافی نیست؛ مگر اینكه این امر به اندازه‌‌ای ادامه پیدا كند و شک تكرار شود كه عرف او را كثیر الشک محسوب نماید.

مسأله 1594. کثیر الشک در مبحث وضو، غسل و تیمّم، همانند کثیر الشک در مبحث نماز است؛

بنابراین، اگر شخص در حالات عادی، سه وضو بر او نمی‌گذرد، مگر آنکه در یکی از آنها شک می‌کند، مثلاً در مسح سر شک می‌کند که آن را انجام داده یا نه و این حالت، دو مرتبۀ دیگر هم تکرار شود، در شکّ چهارم و بعد از آن، عنوان کثیر الشک بر این فرد صدق می‌کند و به احکام کثیر الشک در وضو عمل می‌نماید؛ یعنی به شکّ خود اعتنا نکرده و بنا می‌گذارد که مسح سر را انجام داده است؛ امّا اگر بعداً معلوم شود که مسح سر را انجام نداده، وضویش باطل بوده و نماز واجبی را که با آن خوانده، باید در وقت دوباره خوانده و اگر وقت گذشته قضا نماید.

مسأله 1595. كثیر الشک اگر در به‌جا آوردن جزئی از اجزای نماز شک كند، باید بنا بگذارد كه آن را به‌جا آورده؛ مثلاً اگر شک كند كه ركوع كرده یا نه، باید بنا بگذارد كه ركوع كرده است، هرچند در محل باشد و اگر در به‌جا آوردن چیزی شک كند كه نماز را باطل می‌كند، مثل اینكه شک كند كه نماز صبح را دو ركعت خوانده یا سه ركعت، بنا را بر دو رکعت می‌گذارد و نمازش صحیح است، هرچند هنوز سلام نماز را نداده باشد.

مسأله 1596. كسی كه در یک مورد نماز زیاد شک می‌كند، طوری كه زیادی شک، تنها مخصوص آن مورد محسوب شود، فقط در همان مورد، احکام کثیر الشک برای او جاری می‌شود و در سایر موارد، کثیر الشک محسوب نمی‌‌شود. بنابراین، چنانچه در موارد دیگر نماز شک كند، باید به دستور آن عمل نماید؛

مثلاً كسی كه زیادی شکّ او در این است كه سجده كرده یا نه، اگر اتّفاقاً در به‌جا آوردن ركوع شک كند، باید به دستور آن رفتار نماید؛ یعنی اگر در محلّ است مثل اینکه ایستاده و هنوز به سمت سجده نرفته، باید ركوع را به‌جا آورد و اگر از محل گذشته، مثل اینکه به سجده رفته، به شکّش اعتنا نكند.

مسأله 1597. كسی كه همیشه در نماز مخصوصی، مثلاً در نماز ظهر زیاد شک می‌كند، طوری كه زیادی شک تنها مخصوص آن نماز محسوب شود، فقط در همان نماز، برای او احکام کثیر ‌الشک جاری می‌شود و در سایر نمازها، کثیر الشک محسوب نمی‌‌شود. بنابراین، اگر در نماز دیگری مثلاً در نماز عصر شک كند، باید به دستور شک رفتار نماید.

مسأله 1598. كسی كه فقط وقتی در جای مخصوصی نماز می‌خواند، زیاد شک می‌كند به همان صورت كه در مسأله قبل آمد، اگر در غیر آنجا نماز بخواند و شكّی برای او پیش آید، باید به دستور شک عمل نماید.

مسأله 1599. کسی که معنای کثیر الشک را می‌داند، اگر شک كند كثیر الشک شده یا نه، كثیر الشک محسوب نمی‌‌شود و باید به دستور شک عمل نماید و فردی که كثیر الشک است تا وقتی یقین یا اطمینان نكند به حال معمولی مردم برگشته، باید به شکّ خود اعتنا نكند.

مسأله 1600. بر كثیر الشک واجب نیست برای یادسپاری تعداد ركعات نماز یا کارهای آن، از مُهرهای مخصوصی كه تعداد ركعات نماز یا تعداد سجده‌‌ها را نشان می‌‌دهد یا از تسبیح یا انگشتر یا وسیلۀ دیگری كه نمازگزار با آن می‌‌تواند تعداد ركعات یا کارهای نماز را حفظ نماید، استفاده كند، هرچند این كار مطابق با احتیاط مستحب است.

مسأله 1601. كسی كه زیاد شک می‌كند، اگر شک كند ركنی را به‌جا آورده یا نه و اعتنا نكند و بعد یادش بیاید كه آن را به‌جا نیاورده، چنانچه مشغول ركن بعد نشده، باید آن ركن و آنچه را بعد از آن است، به‌جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده، نمازش بنابر احتیاط واجب باطل است؛

مثلاً اگر شک كند ركوع كرده یا نه و اعتنا نكند، چنانچه پیش از سجدۀ دوّم یادش بیاید كه ركوع نكرده، باید برگردد و ركوع كند و اگر در سجدۀ دوّم یادش بیاید، نمازش بنابر احتیاط واجب باطل است.

مسأله 1602. كسی كه زیاد شک می‌كند، اگر شک كند چیزی را كه ركن نیست به‌جا آورده یا نه و اعتنا نكند و بعد یادش بیاید كه آن را به‌جا نیاورده، چنانچه از محلّ به‌جا آوردن آن نگذشته، ^[441] باید آن را و آنچه را بعد از آن است، به‌جا آورد و اگر از محلّ آن گذشته، نمازش صحیح است؛

مثلاً اگر در نماز واجب شک كند كه حمد خوانده یا نه و اعتنا نكند، چنانچه در قنوت یادش بیاید كه حمد نخوانده، باید حمد و سوره را بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید، نمازش صحیح است و آن را ادامه می‌‌دهد.

· 5. شکّ امام و مأموم

مسأله 1603. اگر امام جماعت در شمارۀ ركعت‌‌های نماز شک كند، مثلاً شک كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت، چنانچه مأموم یقین یا اطمینان یا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند چهار ركعت خوانده است، امام باید نماز را تمام كند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست و نیز اگر امام یقین یا اطمینان یا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است و مأموم در شمارۀ ركعت‌‌های نماز شک كند، باید به شکّ خود اعتنا ننماید؛ ^[442]

امّا اگر امام و مأموم، یکی گمان به عدد رکعات ^[443] و دیگری یقین یا اطمینان داشته باشد، باید هر کدام به وظیفۀ خویش در مورد تعداد رکعات نماز عمل نمایند؛

مثلاً اگر در نماز چهار رکعتی ظهر، مأموم گمان دارد رکعتی که در حال انجام آن است رکعت سوّم است و امام یقین دارد که رکعت چهارم است، بر مأموم واجب است رکعت مذکور را رکعت سوّم نمازش قرار دهد و یک رکعت دیگر بخواند و در این حال جایز نیست مأموم در تعداد رکعات به امام مراجعه نماید.

مسأله 1604. اگر یکی از امام یا مأموم در افعال نماز، مانند تعداد سجده­ها شک نماید و دیگری یقین یا اطمینان نسبت به آن داشته باشد - با توضیحی که در ضمن مثال ذکر می­شود - هر کدام که شک دارد به دیگری که یقین یا اطمینان دارد رجوع می­نماید و به شکّ خود اعتنا نمی­کند.

به عنوان مثال، مأمومی كه می‌داند كه در کارهای نماز از امام جماعت تبعیّت می‌كرده و تخلّف ننموده، اگر شک كند یک سجده انجام داده یا دو سجده، در حالی كه امام جماعت یقین یا اطمینان به دو سجده دارد، نباید به شکّ خویش اعتنا كند؛ امّا اگر مأموم احتمال می­دهد هرچند از روی غفلت، متابعت از امام را در سجده ترک کرده و مثلاً همان طور در سجدۀ اول باقی مانده تا آنکه امام وارد سجدۀ دوم شده، باید به شکّ خود اعتنا نماید.

شایان ذکر است، حکم مذکور در موردی که یکی از امام یا مأموم گمان ^[444] نسبت به برخی از افعال نماز مانند تعداد سجده­ها دارد و دیگری یقین یا اطمینان دارد نیز، جاری می­شود.

· 6. شک در نماز مستحبی

مسأله 1605. یکی از شک­هایی که به آن اعتنا نمی‌شود، شک در تعداد رکعات نماز مستحبی است که تفصیل احکام آن در فصل احکام نماز مستحبی، مسألۀ«2109»خواهد آمد.