معامله سلف و شرايط آن

مسأله 232. معاملۀ سلف - همان طور که در مسألۀ «197» ذکر شد - معامله‌ای است که در آن، قیمت (ثمن) نقد بوده و شیئی که فروخته می‌شود (مبیع)، در ذمّۀ فروشنده ^[255] (نه عین شخصی) و زمان­دار باشد، چنین معامله‌ای عکس معاملۀ نسیه است.

مثل آنکه خریدار 5 میلیون تومان نقد به فروشنده بدهد، در مقابل 100 کیلو گرم برنج در ذمّۀ فروشنده که شش ماه بعد آن را به وی تحویل دهد.

مسأله 233. اگر در معاملۀ سلف هر دو طرف معامله (مبیع و ثمن) کالا باشد، از آنجا که مبیع مدّت­دار است، توجّه به دو نکته لازم می‌باشد:

الف. خرید و فروش طلا یا نقره در مقابل طلا یا نقره به صورت سلف، باطل است؛ ^[256]

ب. معامله نباید طوری باشد که موجب ربا شود.

مسأله 234. احتیاط مستحب آن است که درمعاملۀ سلف، قیمت معامله (ثمن) پول باشد نه کالا.

· شرایط معاملۀ سلف

معاملۀ سلف، هفت شرط دارد که در مسائل بعد ذکر می‌شود. ^[257]

o شرط اوّل: خصوصیّات کالا معلوم باشد

مسأله 235. در معاملۀ سلف، باید خصوصیّات کالا معیّن شود و تعیین آنها به اندازه‌ای که عرفاً بگویند خصوصیّات آن معلوم شده، كافی است.

مسأله 236. در ‌اجناسی‌كه اوصاف و خصوصیّات آنها تنها با دیدن خود کالا معلوم می‌شود، معاملۀ سلف صحیح نیست. بنابراین، معاملۀ غالب سنگ­های قیمتی و جواهرات که هنگام معامله، مثل آن (برای مشاهده و اطلاع از خصوصیّات آن) وجود ندارد، به صورت سلف صحیح نمی­باشد.

o شرط دوّم: ثمن قبل از جدایی خریدار و فروشنده از یکدیگر تحویل داده شود

مسأله 237. در معاملۀ سلف، پیش از آنكه خریدار و فروشنده از هم جدا شوند، خریدار باید تمام قیمت (ثمن) را به فروشنده بدهد، وگرنه معامله باطل است. ^[258]

مسأله 238. اگر خریدار به مقدار قیمت کالا (مبیع)، از فروشنده طلبكار باشد و آن طلب، طلب نقد یا طلب مدّت­داری باشد كه مدّت آن فرا رسیده است، چنانچه خريدار طلب خویش را بابت قیمت جنس حساب كند و فروشنده قبول نماید، معاملۀ سلف صحیح است.

مسأله 239. اگر خریدار، فقط مقداری از قیمت (ثمن) را قبل از اینکه از فروشنده جدا شود بپردازد، معامله فقط نسبت به همان مقدار صحیح است و در این صورت، فروشنده حق دارد معامله را در همان مقدار صحیح فسخ کند.

مسأله 240. پرداخت چک، حکم تحویل قیمت (قبض ثمن) را ندارد، هرچند تاریخ آن مربوط به همان روز باشد؛ البتّه، خريدار می­تواند فروشنده را وكيل نمايد تا پس از نقد كردن چک و گرفتن پول از بانک، کالا را به صورت سلف بفروشد، سپس از طرف خریدار معامله را قبول کند.

همچنین، انتقال اعتباری ثمن معامله از حساب خریدار به حساب فروشنده از طریق شبکه شتاب بانکی - به تنهایی - برای تحقّق قبض (تحویل) کافی نیست.

شایان ذکر است، برای تحقّق هدف مذکور می­توان به جای معاملۀ سلف از «عقد مصالحه» استفاده نمود. بنابراین، چنانچه قرارداد صلحی تنظیم شود و فرد ^[259] کالایی را در ذمّۀ خویش به‌طور مدّت­دار در ازای مبلغ معیّن نقد یا نسیه در ذمّۀ طرف مقابل ^[260] مصالحه نماید و مدّت نسیه نیز معلوم باشد و دیگری نیز قبول نماید اشکال ندارد و در این صورت، طرف مقابل (متصالح) بدهکار شده و می­تواند برای ادای بدهی خویش چک داده یا ثمن معامله را با انتقال اعتباری و کارت به کارت کردن بپردازد.

o شرط سوّم: مدّت معامله معیّن باشد

مسأله 241. در معاملۀ سلف، باید زمان تحویل کالا (مبیع) معلوم باشد؛ پس اگر فروشنده مثلاً بگوید: «در يكی از روزهای سه ماهۀ اوّل سال آينده، جنس را تحویل می‌دهم» يا «هنگام درو كردن محصول يا خرمن جنس را تحویل می‌دهم» و زمان دقيق درو و خرمن معلوم نباشد، معامله باطل است؛

البتّه، اگر در ضمن معامله حداکثر مدّت معلوم گردد؛ مثلاً معیّن شود کالا حدّاکثر تا سه ماه دیگر تحویل داده شود - مشابه آنچه در مورد ثمن معاملۀ نسیه ذکر شد - کافی است.

o شرط چهارم: مکان تحویل کالا معیّن باشد

مسأله 242. در معاملۀ سلف، باید جای تحويل جنس را بنابر احتياط واجب تا حدّی که معمولاً مورد توجّه معامله کنندگان است، معیّن نمایند؛

مثلاً اگر تعیین تحویل از مغازه یا انبار به دلیل تفاوت هزینۀ حمل و نقل، معمولاً برای افراد اهمیّت دارد، بنابر احتياط واجب محل را تعیین نمایند؛ البتّه، اگر محل در نزد دو طرف معلوم باشد، لازم نیست اسم آن محل را ببرند.

مسأله 243. اگر در معاملۀ سلف، قید و شرطی وجود نداشته باشد که بر اساس آن کالا در شهر یا منطقۀ خاصّی تحویل داده شود و شواهد و قرائنی هم بر این امر وجود نداشته باشد، تحویل کالا در همان شهری که معامله انجام شده صورت می‌گیرد؛ مگر آنکه دو طرف با رضایت خود محلّ دیگری را تعیین کنند.

o شرط پنجم: توانایی تحویل کالا در زمان معیّن شده وجود داشته باشد

مسأله 244. در معاملۀ سلف، فروشنده باید توانایی تحویل دادن کالا را در زمان تعیین شده (و در شهر معیّن شده، اگر شرط شده کالا در شهر خاصّی تحویل داده شود) داشته باشد، چه کالا در آن وقت کمیاب باشد و چه فراوان؛

امّا اگر فروشنده، نه خودش توانایی تحویل کالا را - هرچند با فراهم نمودن مقدّمات آن - در زمان معیّن شده داشته باشد و نه برای او این امکان وجود داشته باشد که کالا را توسط دیگری تحویل دهد - مثل اینکه در زندان باشد و توانایی تحویل دادن کالا را کلاً نداشته باشد - معامله باطل است.

شایان ذکر است، ملاک در قدرت بر تحویل کالا آن است که عرف عقلا در زمان انجام معامله، تصدیق نمایند تحویل کالای پیش فروش شده در موعد مقرّر ممکن است؛ البتّه، لازم نیست قدرت بر تحویل از همان ابتدا مورد اطمینان باشد و قابلیّت و وجود زمینه برای تحویل کافی است. ^[261]

مسأله 245. اگر فرد به خیال اینکه می­تواند کالا را در زمان معیّن تحویل دهد، اقدام به پیش فروش‌ آن نماید و بعد بفهمد در همان زمان انجام معامله، تحویل کالا در موعد مقرّر آن عرفاً غیر ممکن محسوب می­شده، معامله باطل است. ^[262]

o شرط ششم: مقدار کالا معیّن باشد

مسأله 246. باید در هنگام معاملۀ سلف، مقدار جنس را به وزن یا پیمانه یا تعداد و مانند اینها معیّن ‌كنند و جنسی را هم كه مقدار آن معمولاً با مشاهده معلوم می‌شود، اگر سلف بفروشند اشكال ندارد؛

پس اگر مرسوم باشد مثلاً اندازۀ کالایی را با مشاهدۀ بسته‌بندی معلوم نمایند، می­توانند یک یا چند بستۀ مشابه آن کالا را به صورت سلف معامله کنند؛ طوری که اندازۀ هر بسته به اندازۀ همان بسته‌های مشاهده شده باشد؛ البتّه، کالای فروخته شده باید - مانند بسیاری از حبوبات - طوری باشد که هر دانه از آن با دیگری فرق نداشته یا اگر فرق دارد، تفاوت آن به قدری کم باشد که مردم به آن اهمیّت ندهند.

o شرط هفتم: معامله ربوی نباشد

مسأله 247. معاملۀ سلف نباید ربوی باشد و توضیح معاملات ربوی در مسائل «43 و 44» ذکر شد؛ پس اگر مثلاً 100 کیلوگرم برنج به صورت سلف فروخته شود، چنانچه قیمت (ثمن) آن 90 کیلوگرم برنج باشد، بنابر فتویٰ و اگر ثمن 90 کیلو گرم نخود باشد، بنابر احتیاط واجب، معامله ربوی می‌باشد.

· فروش مالی که به صورت سلف خریداری شده

مسأله 248. انسان می‏تواند جنسی را كه سلف خريده است، پيش از تمام شدن مدّت، به فروشنده‏اش به صورت نقد بفروشد و بعد از تمام شدن مدّت، می­تواند آن را هم به صورت نقد و هم نسیه به فروشنده‏اش بفروشد و در هر دو صورت، رعايت دو نكته لازم است:

الف. معامله ربا نباشد؛ مشابه آنچه در شرط هفتم ذکر شد.

ب. در صورتی كه بهای معامله (ثمن) از جنس بهای معاملۀ قبلی - مثلاً هر دو پول - است، قيمت فروش كالا بنابر احتياط واجب بيشتر از قيمت خريد قبلی نباشد؛ امّا اگر معامله به جنس ديگری غير از جنس ثمن قبلی انجام می­شود، رعايت شرط (ب) لازم نيست.

مسأله 249. انسان نمی‏تواند جنسی را كه سلف خريده، پيش از تمام شدن مدّت به غير فروشنده‏اش بفروشد و در این مورد، صلح در مقابل عوض که نتیجه‌اش مانند فروش است نیز، بنابر احتیاط واجب صحیح نیست؛

امّا فروختن یا مصالحۀ آن به دیگری بعد از تمام شدن مدّت، هرچند آن را تحویل نگرفته باشد، اشکال ندارد و فرق ندارد بهای معامله (ثمن)، از جنس بهای معاملۀ قبلی باشد یا غیر آن، به کمتر از قیمت خرید قبلی باشد یا به مساوی یا بیشتر باشد؛ مگر در مورد مسألۀ بعد.

مسأله 250. فروختن اجناسی که با وزن یا پیمانه فروخته می‌شود - غیر از میوه‌ها - به غیر فروشنده، پیش از تحویل گرفتن آن جایز نیست؛ مگر اینکه به همان قیمت خرید یا به کمتر از آن بفروشد، مشابه‌ آنچه در قسمت «ب» از مسألۀ «212» بیان شد.

· تخلّف در تحویل مال

مسأله 251. در معاملۀ سلف اگر فروشنده، کالای مورد معامله را در موعد تعیین شده بدهد، مشتری باید آن را قبول کند، ولی اگر جنس پست­تری بدهد یا آنکه کالا را با ویژگی‌هایی متفاوت نسبت به آنچه قرار گذاشته‌اند بدهد، مشتری لازم نیست قبول کند، هرچند بهتر از کالای مورد قرارداد باشد؛

البتّه، گاه تعیین یک ویژگی برای کالا، برای تعیین حدّاقل مقدار لازم است که در این صورت، اگر فروشنده جنسی با ویژگی بهتر تحویل دهد، بر مشتری لازم است آن را قبول کند.

مسأله 252. اگر فروشنده در معاملۀ سلف به جای کالایی كه قرار گذاشته­اند، کالای ديگری بدهد، در صورتی كه مشتری راضی شود، اشكال ندارد.

مسأله 253. اگر موعد تحویل کالایی که به صورت سلف فروخته شده فرا برسد و فروشنده نتواند کالا را تحویل دهد، ^[263] مشتری می‌تواند معامله را فسخ کند و چنانچه بهای معامله (ثمن) موجود باشد، همان را پس بگیرد و اگر موجود نباشد، عوض آن را بدون کم و زیاد دریافت کند و می‌تواند معامله را فسخ ننماید؛ بلکه صبر کند تا فروشنده کالا راحاضر کند. ^[264]

شایان ذکر است، بنابر احتیاط واجب خریدار نمی‌تواند کالایی را که از فروشنده طلب دارد، به قیمت بیشتر به خودش بفروشد؛ البتّه، این حکم در صورتی است که ثمن معامله از جنس همان ثمن معاملۀ قبلی - مثلاً هر دو پول - باشد و توضیح بیشتر در مبحث «فروش کالای خریداری شده قبل از تحویل» ذکر شد.

مسأله 254. اگر فروشنده در معاملۀ سلف، در موعد مقرّر از تحویل مقداری از کالا عاجز شود، مشتری بین سه کار مخیّر است:

الف. صبر کند تا فروشنده بقیّۀ کالا را فراهم نماید؛

ب. معامله را نسبت به تمام کالا فسخ کند؛

ج. معامله را فقط نسبت به مقدار باقیمانده فسخ نماید، که در این صورت فروشنده هم حقّ دارد معامله را نسبت به مقدار قابل تحویل فسخ کند.

· بررسی برخی معاملات رایجی که انجام آن به صورت سلف صحیح نیست

o نمونۀ اوّل: ثبت نام و خرید اتومبیل از شرکت خودروسازی

در بعضی از موارد، واگذاری اتومبیل توسط برخی شرکت‌های خودروسازی با شرایط ذیل انجام می‌شود:

- مبلغی از قیمت ماشین، نقداً در هنگام ثبت ‌نام دریافت می‌شود؛

- تحویل ماشین در آینده صورت می‌گیرد؛

- قیمت ماشین در زمان تحویل به نرخ بازار آزاد در همان زمان با تخفیف ویژه، تعیین می‌گردد؛

- بابت وجه نقدی که مشتری پرداخت کرده، مقدار معیّنی سود به وی تعلّق می‌گیرد.

مسأله 255. داد و ستد مذکور در نمونۀ فوق، به جهت عدم دریافت تمام قیمت ماشین در هنگام ثبت نام ^[265] و همین طور معلوم نبودن قیمت قطعی آن، ^[266] از طریق معاملۀ سلف در هنگام ثبت‌ نام قابل انجام نیست.

برای معاملۀ ماشین با این شرایط، دو روش صحیح ارائه می‌شود:

الف. استفاده از دو قرارداد «مصالحه و فروش»؛

به این صورت که مشتری مبلغی را نقداً به طرف مقابل (نمایندگی شرکت خودروسازی) مصالحه کند، مشروط بر اینکه وی ماشینی با خصوصیّات معیّن، ^[267] حدّاکثر تا فلان تاریخ به قیمت بازار آزاد در روز تحویل به او بفروشد، با لحاظ دو تخفیف ذیل:

اوّلاً: مبلغی که نقداً مصالحه شد، از قیمت ماشین کسر گردد؛

ثانیاً: درصد معیّنی - مثلاً 5­ درصد از مبلغ پرداختی برای هر ماه - تا روز تحویل ماشین محاسبه و از قیمت ماشین کسر گردد؛

آن گاه طرف مقابل، مصالحۀ مذکور را قبول نماید.

پس اگر فرد 50 میلیون نقداً پرداخت کرده و ماشین شش ماه بعد تحویل داده شود و قیمت بازاری آن در روز تحویل 200­ میلیون تومان باشد، باید ماشین در تاریخ مذکور به مبلغ 135­ میلیون تومان به وی فروخته شود. ^[268]

ب. مشتری مبلغی را نقداً به طرف مقابل داده و او را وکیل کند تا پول او را در ساخت خودرو به‌طور مشاع هزینه نماید و مقرّر ‌شود که شرکت خودروسازی حدّاکثر تا فلان تاریخ، ماشینی به نرخ بازار آزاد از طریق یک قرارداد مصالحه به وی واگذار نماید؛ طوری که عوض مصالحه، همان سهم مشاع فرد از خودروهای تولید شده با پول او و نیز سهم مشاع فرد از ثمن فروش خودروهای مذکور به علاوۀ باقیماندۀ قیمت ماشین باشد، که در روز تحویل ماشین یا زمان دیگر دریافت می‌گردد.

ضمناً تعیین ارزش سهم مشاع فرد از خودروها و ثمن فروش آنها، به این صورت است که آن سهم به اندازۀ مبلغ پرداختی هنگام ثبت نام، به علاوۀ درصد معیّــنی - مثلاً 5 درصد آن مبلغ برای هر ماه - محاسبه و قیمت‌گذاری می‌شود.

مسأله 256. اگر فردی که از طریق ثبت نام در شرکت­های خودروسازی اقدام به پیش‌خرید خودرو کرده و ماشین را تحویل گرفته و پول آن را پرداخته، بفهمد معاملۀ وی به جهت اینکه دارای شرایط صحّت نبوده، باطل است، می­تواند برای تصحیح آن به همان نمایندگی که خودرو را از آن خریداری کرده مراجعه نموده و خودرو را نقداً در مقابل همان مبالغی که قبلاً پرداخته معامله کند، تا مالک خودرو شود؛

البتّه، این در صورتی است که نمایندگی شرکت خودروساز، وکالت برای انجام معاملۀ نقد مذکور را داشته باشد.

همین طور، چنانچه شرکت خودروسازی دولتی باشد - که اموال آن در حکم مجهول المالک محسوب می­شود - فرد برای تصحیح واگذاری خودرو، می‌تواند به حاکم شرع نیز مراجعه نماید.

o نمونۀ دوّم: پیش خرید آپارتمان ^[269]

در بسیاری از موارد، فروشندگان واحدهای آپارتمانی با دریافت نقدی مقداری از بهای معامله، آنها را پیش‌فروش می‌کنند و این در حالی است که ساخت و تحویل آن در آینده انجام گرفته و بقیّۀ بهای معامله به صورت نسیه در چند قسط یا در هنگام تحویل آپارتمان دریافت می‌شود.

مسأله 257. معامله با شرایط مذکور به جهت دریافت نشدن تمام قیمت آپارتمان در زمان معامله (قبل از جدا شدن خریدار و فروشنده از یکدیگر)، به صورت سلف قابل انجام نیست؛

برای انجام معاملۀ آپارتمان به‌طور صحیح، می­توان به جای معاملۀ سلف از مصالحه استفاده نمود؛

به این صورت که فرد مصالِح (واگذار کنندۀ آپارتمان)، یک واحد آپارتمان با خصوصیّات مشخّص را به‌طور مدّت­دار به صورت کلّی در ذمّۀ خود، مصالحه نماید در مقابل مبلغ معیّن نقد یا نسیه (و مدّت نسیه معلوم باشد) و فرد مقابل (متصالح) نیز، مصالحه را قبول نماید و اگر طرفین شرایطی دارند می­توانند آنها را در ضمن قرارداد مصالحه شرط نمایند.

مسأله 258. اگر زمین آپارتمان، موجود و ملک فروشنده باشد و بنا ساخته نشده، معامله نسبت به زمین سلف محسوب نمی­شود و لازم نیست شرایط معاملۀ سلف را داشته باشد.

بنابراین، می­توانند مبلغی را که خریدار قرار است به صورت نسیه و مدّت­دار بپردازد، در مقابل زمین قرار دهند و مبلغی که نقد (قبل از جدایی خریدار و فروشنده از هم) پرداخت می­شود، بابت پیش‌فروش بنای آپارتمان كه بعداً ساخته مى­شود (آپارتمان کلّی در ذمّه) قرار دهند.

همچنین، فروشنده مى­تواند تمام یا بخش مشاعی از زمین را به اندازۀ قیمت آپارتمان، به صورت نسیه يا نقد و نسيه به خریدار بفروشد، مشروط به آنكه خريدار اقدام به انعقاد معاملۀ بعد با وى نمايد؛

سپس فروشنده، یک واحد آپارتمان با اوصاف معیّن و زمان تحویل مشخّص به صورت کلّی در ذمّۀ خویش به خريدار پیش‌فروش نماید و ثمن معامله را زمين مذكور ^[270] - به استثناى سهم عرصۀ آپارتمان پيش فروش شده - قرار دهد، در اين صورت نيز معامله صحيح است. ^[271]

مسأله 259. اگر زمین آپارتمان، موجود و ملک خریدار باشد و بنا ساخته نشده و قرار باشد فروشنده اقدام به ساخت - مثلاً چهار واحد آپارتمان، دو واحد برای خریدار و دو واحد برای خودش - در ملک مذکور نماید، فروشنده می­تواند دو واحد آپارتمان را با اوصاف معیّن و زمان تحویل مشخّص به صورت کلّی در ذمّۀ خویش، در ازای نصف مشاع از زمین خریدار، ^[272] به وی پیش‌فروش نماید.