شرایط صحیح بودن روزه

برای اینکه روزۀ ماه مبارک رمضان صحیح باشد و نیاز به قضا - چه قضای حقیقی و چه قضا به علّت عقوبت - نداشته باشد، باید انسان دارای شرایطی باشد که آنها را «شرایط صحّت روزه» می‌نامند و در مسائل بعد توضیح آن ذکر می‌گردد.

· شرط اول: مسلمان باشد

مسأله 18. روزه از فرد کافر صحیح نیست؛ البتّه اگر شخص كافری در روز ماه رمضان، مسلمان شود و از اذان صبح تا آن وقت كاری كه روزه را باطل می‌كند انجام نداده باشد، بنابر احتیاط واجب باید به قصد ما فی ‏الذمّه تا آخر روز امساک كند (یعنی مبطلات روزه را مرتکب نشــود) و اگر امســاک نكرد، آن روز را قضــا نماید.

مسأله 19. ایمان در صحیح بودن روزه (به معنای ساقط شدن تکلیف) شرط نیست و مسلمان بودن برای صحّت روزه کافی است، ولی ایمان شرط استحقاق ثواب و دستیابی به پاداش الهی می‌باشد و بدون آن، روزه در پیشگاه الهی قبول نمی‌شود.

· شرط دوّم و سوّم و چهارم: دیوانه یا مست یا بیهوش نباشد

مسأله 20. روزه از فرد دیوانه یا مست یا بیهوش در صورتی که این امور باعث شود نیّت لازم در روزه به درستی از وی انجام نگیرد، صحیح نمی‌باشد؛

ولی اگر فرد، پیش از اذان صبح نیّت روزه كند، سپس مست شود و در بین روز به هوش آید، احتیاط واجب آن است كه روزۀ آن روز را تمام كند و قضای آن را هم به‌جا آورد و حکم فردی که قبل از اذان، نیّت روزه کرده سپس بیهوش شده و در بین روز عارضۀ وی برطرف شده است، در مسألۀ «7» ذکر شد.

مسأله 21. بالغ بودن شرط صحّت روزه نیست و روزه‌ای که بچّۀ نابالغ ممیّز برای خودش می‌گیرد مشروع و صحیح است. ^[23]

· شرط پنجم: چنانچه روزه‌دار زن است، از حیض و نفاس پاک باشد

مسأله 22. روزۀ زن حائض یا نفساء صحیح نمی‌باشد، هرچند حیض یا نفاس وی در قسمتی از روز باشد.

بنابراین، زنی که بعد از اذان صبح ماه مبارک رمضان، مثلاً هنگام طلوع آفتاب، از حیض یا نفاس پاک شده، نمی‌تواند آن روز را روزه بگیرد؛ همچنین زنی که پاک بوده و روزه گرفته، چنانچه در عصر روز ماه مبارک رمضان مثلاً ده دقیقه به غروب آفتاب مانده، حائض یا نفساء شده باشد، روزۀ آن روز وی باطل است.

مسأله 23. اگر زن برای اینکه حیض نشود و بتواند روزه بگیرد، قرص جلوگیری از عادت ماهانه مصرف کند و به علّت استعمال آن، عادت نشود، روزه‌اش صحیح است.

· شرط ششم: روزه گرفتن ضرر نداشته باشد

مسأله 24. روزه از فرد مریض یا سالم که روزه برایش ضرر قابل توجّهی دارد که معمولاً تحمّل نمی­شود و عقلا از آن پرهیز می‌نمایند، صحیح نمی‌باشد، هرچند به حدّ ضرر حرام مثل مرگ، مرگ مغزی یا نقص عضو نرسد؛

البتّه، همان طور که قبلاً ذکر شد، در مورد ضررهای غیر حرام، اگر فرد رجاءً روزه بگیرد و بعد معلوم شود روزه برای وی ضرر قابل توجّهی نداشته، روزه‏اش صحیح است.

مسأله 25. اگر كسی كه معتقد است روزه برای او ضرر ندارد، روزه بگیرد و بعد از مغرب بفهمد روزه برای او ضرر قابل توجّهی داشته، بنابر احتیاط واجب، باید قضای آن را به‌جا آورد، هرچند ضرر به حدّ حرام هم نرسد.

مسأله 26. اگر فردی با اعتقاد یا گمان به ضرر، یا احتمال عقلایی ضرر - طوری که چنین احتمالی موجب ترس برایش شود - روزه بگیرد، روزه­اش باطل است؛ مگر آنکه بعداً معلوم شود روزه برای وی ضرر نداشته و هنگام روزه قصد قربت از او حاصل شده باشد، که در این صورت روزه‌اش صحیح است.

· شرط هفتم: مسافر نباشد

مسأله 27. مسافری كه باید نمازهای چهار ركعتی را در سفر دو ركعت بخواند، روزه‌اش صحیح نیست ^[24] و مسافری كه نمازش را تمام می‌خواند، مثل كسی كه شغلش مسافرت یا سفر او سفر معصیت است، روزه‌اش صحیح می‌باشد.

· شرط هشتم: نیّت صحیح داشته باشد

احکام مربوط به نیّت روزه به‌طور مفصّل، در مسائل ذیل ذکر می‌شود:

o احکام نیّت روزه

مسأله 28. فردی که روزه می‌گیرد باید آن را به قصد قربت انجام دهد و در قصد خویش اخلاص را رعایت کند. بنابراین، اگر فرد از روی ریا روزه بگیرد، روزه‌اش باطل است.

مسأله 29. انسان لازم نیست نیّت روزه را از قلب خود بگذارند یا مثلاً بگوید: «فردا را روزه می‌گیرم»؛ بلكه همین قدر قصد داشته باشد برای تذلّل و اظهار بندگی در پیشگاه خدواند متعال از اذان صبح تا مغرب كاری كه روزه را باطل می‌كند، انجام ندهد، كافی است.

مسأله 30. برای آنكه روزه­دار يقين یا اطمینان كند تمام مدّت اذان صبح تا مغرب را روزه بوده، بايد ^[25] مقدار اندکی پيش از اذان صبح و بعد از مغرب از انجام كاری كه روزه را باطل می‏كند، خودداری نمايد.

شایان ذکر است، واجب بودن امساک لحظه‌ای قبل از اذان صبح، اختصاص به شخصی دارد که زمان دقیق اذان صبح و طلوع فجر را می‌داند و شامل شخصی که زمان اذان صبح را نمی‌داند و شک دارد که فجر صادق طلوع کرده یا نه، نمی‌شود و بر وی واجب نیست تا زمانی که یقین یا اطمینان نکرده یا به طریق شرعی ثابت نشده که روز (طلوع فجر) فرا رسیده است از ارتکاب مفطرات اجتناب نماید؛

مگر اینکه شخص بداند ­که اگر امساک مذکور را رعایت نکند، خوردن یا آشامیدن وی مثلاً هرچند در بعضی از روزهایی که روزه بر او واجب است بعد از اذان صبح واقع می­شود، که در این صورت رعایت احتیاط مذکور لازم است؛

امّا کسی که شک دارد مغرب شده یا نه، در هر حال باید از ارتکاب مفطرات تا زمانی که یقین یا اطمینان نکرده یا به طریق شرعی ثابت نشده که شب فرا رسیده، اجتناب نماید.

مسأله 31. اگر فرد قبل از اذان صبح نیّت روزه كند و بخوابد و بعد از مغرب بیدار شود، روزه‏اش صحیح است. بنابراین، خوابی که تمام وقت روزه را فرا گیرد در صورتی که فرد قبل از آن، نیّت روزه داشته، اشکالی به روزه وارد نمی‌کند.

§ احکام نیّت روزه ماه مبارک رمضان

مسأله 32. انسان می‌تواند در هر شب از ماه رمضان برای روزۀ فردای آن نیّت كند.

مسأله 33. آخرین وقت نیّت روزۀ ماه رمضان برای شخصی که توجّه به ماه رمضان بودن و روزۀ آن دارد، بنابر احتیاط واجب هنگام اذان صبح است؛ به این معنا كه بنابر احتیاط واجب، باید هنگام صبح، امساک او همراه با قصد روزه باشد و نیّت را از این زمان تأخیر نیندازد. ^[26]

مسأله 34. كسی كه قبل از اذان صبح در روزۀ ماه رمضان، بدون نیّت روزه خوابیده است، اگر قبل از ظهر بیدار شود و نیّت كند، روزۀ او صحیح می‌باشد و اگر بعد از ظهر بیدار شود، بنابر احتیاط واجب بقیّۀ روز را به قصد قربت مطلقه ^[27] امساک كند و روزۀ آن روز را نیز قضا نماید.

مسأله 35. اگر انسان بداند ماه رمضان است و عمداً نیّت روزۀ غیر ماه رمضان كند - حتّی بنابر احتیاط واجب در صورتی که قصد قربت از او حاصل شده باشد - روزۀ ماه رمضان حساب نمی‌شود، ولی اگر چنین نیّتی را به دلیل ندانستن یا فراموشی انجام داده باشد، روزۀ ماه رمضان حساب شده و کافی است.

مسأله 36. اگر انسان نداند یا فراموش كند كه ماه رمضان است و قبل از ظهر متوجّه شود، چنانچه كاری كه روزه را باطل می‌كند انجام داده باشد، نمی‌تواند آن روز را روزه بگیرد؛ ولی باید بنابر احتیاط واجب تا مغرب، كاری كه روزه را باطل می‌كند، انجام ندهد و لازم است بعد از ماه رمضان هم، آن روزه را قضا نماید؛

اگر بعد از اذان ظهر متوجّه شود كه ماه رمضان است و کاری که روزه را باطل می‌کند انجام نداده باشد، بنابر احتیاط واجب، رجاءً نیّت روزه كند و بعد از ماه رمضان هم آن را قضا نماید؛

امّا اگر قبل از ظهر متوجّه شود و كاری كه روزه را باطل می‌كند انجام نداده باشد، باید نیّت روزه كند و روزه‏اش صحیح است.

مسأله 37. انسان لازم نیست در نیّت خود معیّن کند کدام روز از ماه رمضان را روزه می‌گیرد و در صورتی که به نیّت یک روز مشخّص از ماه رمضان روزه بگیرد و بعد متوجّه شود که آن روز، روز دیگری از ماه رمضان بوده است، روزۀ او صحیح می‌‌باشد؛ مثلاً چنانچه فرد به نیّت روز اوّل ماه روزه بگیرد، بعد بفهمد روز دوّم یا سوّم ماه بوده، روزۀ او صحیح است.

§ وقت نیّت روزه واجب معیّن غیر روزۀ ماه رمضان

مسأله 38. اگر غیر از روزۀ ماه رمضان، روزۀ معیّن دیگری بر انسان واجب باشد، مثلاً نذر كرده باشد كه روز معیّنی را روزه بگیرد، وقت نیّت آن همانند نیّت روزۀ ماه رمضان است. بنابراین، آخرین وقت نیّت آن برای شخص ملتفت، بنابر احتیاط واجب هنگام اذان صبح است به این معنا كه بنابر احتیاط واجب، باید هنگام صبح، امساک او همراه با قصد روزه باشد و نیّت را از این زمان تأخیر نیندازد.

امّا اگر نداند كه روزۀ آن روز بر او واجب است یا فراموش كند و قبل از ظهر یادش بیاید، چنانچه كاری كه روزه را باطل می‌كند انجام نداده باشد و نیّت كند، روزۀ او صحیح است و اگر بعد از اذان ظهر یادش بیاید، بنابر احتیاط واجب، بقیّۀ روز را به قصد قربت مطلقه امساک كند و روزۀ آن روز را نیز قضا نماید.

مسأله 39. كسی كه قبل از اذان صبح در روزۀ واجبی كه زمانش معیّن است، غیر از روزۀ ماه رمضان، بدون نیّت روزه خوابیده، اگر قبل از ظهر بیدار شود و نیّت كند، روزۀ او صحیح است و اگر بعد از ظهر بیدار شود، بنابر احتیاط واجب بقیّۀ روز را به قصد قربت مطلقه، امساک كند و روزۀ آن روز را نیز قضا نماید.

§ وقت نیّت روزۀ واجب غیر معیّن مانند روزۀ قضا و کفّاره

مسأله 40. وقت نیّت روزۀ واجب غیر معیّن، تا اذان ظهر باقی است. بنابراین، اگر برای روزه واجب غیر معیّنی مثل روزۀ كفّاره یا روزۀ قضای ماه مبارک رمضان، عمداً تا نزدیک اذان ظهر نیّت نكند، اشكال ندارد؛

بلكه اگر قبل از نیّت، تصمیم داشته باشد كه روزه نگیرد یا تردید داشته باشد كه بگیرد یا نه، چنانچه كاری كه روزه را باطل می‌‌كند انجام نداده باشد و قبل از اذان ظهر نیّت كند، روزۀ او صحیح است؛ امّا نیّت بعد از اذان ظهر، بنابر احتیاط واجب کافی نمی‌باشد.

مسأله 41. وقت نیّت روزۀ نیابتی قضا از میّت، مثل روزۀ قضای خود فرد، تا اذان ظهر ادامه دارد ^[28] و فرقی بین روزۀ استیجاری و روزۀ مجّانی و بدون اجرت نیست.

§ احکام دیگر نیّت روزه

مسأله 42. اگر انسان بخواهد روزۀ قضا یا كفّاره بگیرد، باید آن را معیّن نماید؛ مثلاً نیّت كند كه روزۀ قضا یا روزه كفّاره می‌گیرم؛

ولی در ماه رمضان، لازم نیست نیّت كند كه روزۀ ماه رمضان می‌گیرم، بلكه اگر نداند ماه رمضان است یا فراموش نماید و روزۀ دیگری را نیّت كند، روزۀ ماه رمضان حساب می‌شود و در روزۀ نذر و مانند آن، قصد وفا به نذر لازم نیست.

مسأله 43. برگشتن از نیّت روزه یا تصمیم به باطل کردن آن، چند صورت دارد:

1. در روزۀ واجب معیّنی مثل روزۀ ماه رمضان باشد، که این صورت، خود دو قسم است:

الف. قصد کند روزه نباشد یا مردّد شود که روزه باشد یا نه؛ ^[29] در این مورد، اگر پس از چنین قصد یا تردیدی دوباره نیّت روزه نکند، روزه‌اش باطل است و اگر پشیمان شده و قبل از انجام مفطرات (کارهایی که روزه را باطل می‌کند)، دوباره نیّت روزه كند، احتیاط واجب آن است كه روزۀ آن روز را تمام كند و بعداً قضای آن را هم به‌جا آورد.

ب. قصد کند روزه را با یکی از مفطرات - با اینکه متوجّه مفطر بودن آن هست - باطل کند یا آنکه در باطل کردن آن مردّد شود؛ ^[30] در این صورت، اگر پشیمان شده و مفطر روزه را انجام ندهد، احتیاط واجب آن است كه روزۀ آن روز را تمام كند و بعداً قضای آن را به‌جا آورد.

2. در روزۀ واجبی كه وقت آن معیّن نیست، مثل روزۀ كفّاره یا روزۀ قضای ماه مبارک رمضان، اگر فرد قبل از اذان ظهر قصد كند كه روزه نباشد یا مردّد شود كه روزه باشد یا نباشد یا قصد کند یکی از مفطرات روزه را - با اینکه متوجّه مفطر بودن آن هست - به‌جا آورد یا مردّد شود كه به‌جا آورد یا نه، چنانچه پشیمان شده و قبل از انجام مفطرات، قبل از اذان ظهر دوباره نیّت روزه كند، روزۀ او صحیح است.

مسأله 44. روزی را كه انسان شک دارد آخر ماه شعبان است یا اوّل ماه رمضان، «یوم ‌الشّک» می‌‌نامند و روزه گرفتن در آن روز، واجب نیست.

مسأله 45. اگر فرد بخواهد در «یوم ‌الشّک» روزه بگیرد، در مورد کیفیّت روزۀ آن روز موارد ذیل جاری است:

الف. نمی‌تواند نیّت روزۀ ماه رمضان نماید و اگر عمداً نیّت ماه رمضان كند، روزه‌اش باطل می‌باشد، هرچند بعداً معلوم شود ماه رمضان بوده است.

ب. می‌تواند نیّت روزۀ مستحبّی ماه شعبان یا روزۀ قضا یا نذر یا روزۀ واجب دیگری نماید و بعداً اگر معلوم شد ماه رمضان بوده، روزۀ ماه رمضان محسوب می‌شود.

ج. چنانچه نیّت كند اگر ماه رمضان است، روزۀ ماه رمضان و اگر ماه رمضان نیست، روزۀ قضا یا مستحبّی یا مانند آن باشد، روزه‌اش صحیح است.

د. اگر قصد كند آنچه را كه فعلاً خداوند متعال از او خواسته - اعم از روزۀ واجب یا مستحب - انجام دهد، یا به‌طور کلّی قصد روزه كند (روزۀ خاصّی را قصد نکند) و بعداً معلوم شود ماه رمضان بوده كافی است و روزۀ ماه رمضان محسوب می‌شود.

مسأله 46. فردی كه یوم ‌الشّک را روزه گرفته، چنانچه در بین روزه - چه قبل از اذان ظهر و چه‌ بعد از ظهر- بفهمد ماه‌ رمضان‌ است، باید فوراً نیّت‌ ماه‌ رمضان‌ نماید.

مسأله 47. اگر فرد در یوم ‌الشّک‌ روزه‌ نگیرد و بعد از اذان‌ مغرب‌ بفهمد ماه ‌رمضان بوده، معصیت نكرده و بعداً باید یک روز روزۀ قضای ماه رمضان را بگیرد.

مسأله 48. اگر فرد در یوم ‌الشّک روزه نگیرد و در بین روز بفهمد ماه مبارک رمضان است، سه حالت دارد:

الف. قبل از اینکه بفهمد ماه رمضان است، كاری كه روزه را باطل می‌كند، انجام داده؛ در این صورت، نمی‌تواند آن روز را روزه بگیرد و بنابر احتیاط واجب، باید از كارهایی كه روزه را باطل می‌كند در باقیمانده روز پرهیز نماید و باید بعد از ماه رمضان، آن روز را قضا كند.

ب. كاری كه روزه را باطل می‌كند انجام نداده و بعد از ظهر متوجّه شود ماه رمضان است؛ در این صورت، بنابر احتیاط واجب، رجاءً نیّت روزه كند و بعد از ماه رمضان هم آن را قضا نماید.

ج. كاری كه روزه را باطل می‌كند انجام نداده و قبل از ظهر متوجّه شود ماه رمضان است؛ در این صورت، واجب است فوراً نیّت ماه رمضان كند و روزه‌اش صحیح است.

· شرط نهم: مفطرات روزه را ترک نماید

مسأله 49. برای اینکه روزه صحیح باشد باید فرد «مفطرات روزه» (چیزهایی که روزه را باطل می‌کند) ترک نماید، چه مفطراتی که در بین روز باید از آنها پرهیز نماید، مثل خوردن و آشامیدن و چه مفطراتی که شرط صحیح بودن روزه در هنگام اذان صبح محسوب می‌شود، ^[31] مثل اینکه عمداً با حالت جنابت وارد صبح ماه مبارک رمضان نشود یا زنی که از حیض یا نفاس پاک شدۀ عمداً غسل را تا اذان صبح تأخیر نیندازد، که تفصیل احکام در مسائل بعد ذکر می‌شود.