احکام حجّ نیابتی

مسأله 348. فرد نائب در حجّ نیابتی، باید دارای شرایط ذیل باشد:

اوّل: بالغ باشد؛

پس حجّ بچۀ نابالغ به نیابت از ديگری در مورد حجّ واجب ^[172] كفايت نمی­كند و این حکم در مورد بچّۀ مميّز نابالغ، بنابر‌ احتياط واجب می­باشد؛ ولی نيابت بچّۀ ممیّز در حجّ مستحبی با اذن ولیّش صحيح می­باشد.

دوّم: عاقل باشد و در صورتی که مجنون ادواری (گاه به گاه) باشد، نیابت وی در وقت جنون صحیح نیست.

سوّم: شیعۀ دوازده امامی باشد. ^[173]

چهارم: در عمل قصد نیابت داشته باشد.

پنجم: هنگام انجام عمل، منوب عنه را - هرچند اجمالاً - معیّن نماید.

ششم: نایب گیرنده اطمینان به انجام اصل عمل توسط نایب داشته ‌باشد.

هفتم: عمل را به‌طور صحیح انجام دهد.

شایان ذکر است، توضیحات مربوط به «شرایط چهارم تا هفتم» همانند آنچه در جلد اوّل، فصل نیابت برای شرایط اکتفا به نیابت در نماز قضا، مسائل «2144» تا «2154» ذکر شده، می­باشد.

هشتم: بنابر احتياط واجب، از آغاز معلوم نباشد که نایب از انجام بعضی از اعمال اختياری حج ناتوان است؛ بلكه حتّی اگر چنين شخصی به‌طور مجّانی و بدون اجرت به نيابت ديگری حج نماید، اكتفا نمودن به حجّش محلّ اشکال است. ^[174]

البتّه، اگر نایب بعضی از واجبات حج را ترک نمايد كه ترک آنها - هرچند به صورت عمدی - به صحیح بودن اصل حج ضرر نمی­رساند - مانند طواف نساء و ماندن در منا در شب‌های يازدهم و دوازدهم - نیابتش صحیح است.

همچنین، اجیر گرفتن نایبی كه از قبل معلوم است محرّمات بر فرد محرم - مانند زير سايه رفتن - را مرتكب می­شود اشکال ندارد، خواه در این امر معذور باشد و خواه نباشد. ^[175]

مسأله 349. اگر اتّفاقاً در بین اعمال حج، ناتوانی بر نایب عارض شود، طوری كه توانایی انجام بعضی از مناسک حج را به‌طور كلّی يا به گونه­ای كه شارع مقدّس معيّن نموده نداشته باشد، حکم نایب در اين حال مانند كسی است كه از طرف خود حج به‌جا می‌آورد. بنابراین، در بعضی از موارد، حجّ نایب، صحيح و برای منوب عنه كافی خواهد بود و در بعضی ديگر، حجّ وی باطل می­باشد، که تفصیل آن در کتاب «مناسک حج» ذکر شده است.

مثلاً اگر نایب، اتّفاقاً قدرت بر وقوف اختياری عرفه یا مزدلفه پيدا نكرد، می‌تواند به وقوف اضطراری در آنها اكتفا نماید و حجّش صحيح است و ذمّۀ منوب عنه فارغ می‌شود و امّا اگر قدرت بر هیچ کدام از دو وقوف در عرفه و مزدلفـه - هرچند وقوف اضطراری در آنها - پيدا نكند، حجّش باطل می­شود و واجب است با همان احرام حج، عمرۀ مفرده انجام دهد.

مسأله 350. نايب در سال نيابت، نباید مشغولالذمّه به حجّ واجب برای خودش باشد ^[176] و اين امر، شرط صحّت عقد اجاره است نه صحیح بودن حجّ نايب.

بنابراین، چنانچه نایبی كه حج بر خودش واجب است از طرف ديگری به حج برود، ذمّۀ کسی که حج به نیابت او انجام شده (منوب عنه) فارغ و پاک می‌شود، ولی نايب مستحقّ اجرتی كه در قرارداد معیّن شده نمی­شود، بلكه مستحقّ اجرت‌المثل خواهد بود؛

البتّه، چنانچه اجرت المثل بیشتر از اجرت ذکر شده در قرارداد باشد و اجیر نیز هنگام انعقاد قرارداد اجاره از این مطلب مطّلع بوده است یا احتمال عقلایی آن را می­داده و با این حال اقدام به انعقاد قرارداد اجاره کرده، در این صورت اجیر حقّ دریافت اجرتی بیشتر از اجرت ذکر شده در قرارداد را ندارد.

مسأله 351. فرد مستطیع در صورتی كه خود، توانایی انجام حجّة الاسلام را داشته باشد، باید شخصاً به حج برود و حجّ شخص دیگری از طرف او به‌طور مجّانی یا با اجرت کافی نیست.

مسأله 352. در چند مورد نایب گرفتن در حج، واجب است:

الف. اگر كسی كه مستطیع شده، حج بر او «مستقرّ» شود و ناامید باشد از اینكه بعداً خودش بتواند بدون مشقّت فوق‌العاده­ای که معمولاً تحمّل نمی­شود (حَرَج) حج به‌جا آورد، باید دیگری را از طرف خود به عنوان نایب بفرستد؛

مثل اینکه فردی با وجود استطاعت و فراهم بودن سایر شرایط، در ادای فریضۀ حج کوتاهی نموده و حجّ واجب را به‌جا نیاورد و بعد، به دلیل پیری یا بیماری و ناتوانی و مانند آن، نتواند حج نماید یا انجام حج، حَرَجی باشد و ناامید باشد از اینكه بعداً خودش بتواند بدون حَرَج، حج به‌جا آورد، در این صورت، لازم است دیگری را از طرف خود به عنوان نایب بفرستد.

ب. اگر در سال اوّلی كه به اندازۀ رفتن حج مال پیدا كرده و سایر شرایط نیز فراهم است، به دلیل پیری یا بیماری یا ناتوانی یا مانند آن نتواند حج كند یا انجام حج بر وی مشقّت زیادی دارد که معمولاً تحمّل نمی­شود (حَرَج) و ناامید باشد از اینكه بعداً خودش بتواند بدون حَرَج حج به‌جا آورد، در این صورت باید دیگری را از طرف خود به عنوان نایب بفرستد؛

بلکه در این صورت، چنانچه مال وی تنها به اندازۀ هزینۀ حجّ میقاتــی باشــد - نه بلدی - باز‌ هم نایب گرفتن بر وی واجب می‌شود.

ج. فردی که مستطیع بوده، ولی حج را به‌جا نیاورده و حج بر ذمّۀ او «مستقرّ» شده سپس فوت نموده است، باید از ما ترک او، کسی را برای انجام حجّ نیابتی اجیر نمایند و فرق ندارد که آن شخص خودش توانایی انجام حج را داشته و باید شخصاً حج را انجام می‌داده و انجام نداده است یا آنکه وظیفه داشته نایب بفرستد، ولی به وظیفۀ خویش رفتار نکرده است.

مسأله 353. اگر نايب از طرف شخصی كه خودش توانايی رفتن به حج نداشته و ناامید از انجام آن در آینده بوده، حج به‌جا آورد، در صورتی که شخص مذکور در حالی كه عذرش باقی است فوت کند، حج انجام شده توسط نايب كفايت می‌كند، هرچند حج بر ذمّۀ آن شخص در زمان حیات مستقرّ شده باشد؛

امّا اگر اتّفاقاً قبل از فوت، عذر وی برطرف شود و قدرت پیدا كند تا خودش بدون حَرَج حج را انجام دهد، احتیاط واجب آن است كه شخصاً در زمان توانایی حج نمايد و چنانچه بعد از محرم شدن نايب، عذرش برطرف شود، بر شخصی كه نيابت از طرف او انجام شده (منوب عنه) واجب است شخصاً حج نماید، هرچند نايب نيز بنابر احتیاط واجب، باید عمل حج را تمام کند.

مسأله 354. در موارد جواز نیابت، نايب گرفتن از میقات کافی است و انسان لازم نيست از شهر خود نايب انتخاب نماید.

مسأله 355. زن می­تواند از طرف مرد و مرد می­تواند از طرف زن نیابت کند و هرکدام باید وظیفۀ خودشان را در چنین حجّی رعایت کنند. بنابراین، اگر زن است، وظایف زنان را به‌جا آورد و اگر مرد است، مطابق وظایف مردان رفتار نماید.

مسأله 356. كسی كه هنوز حج نرفته است را «صَرُورة» می­نامند، نايب گرفتن فرد صروره، برای صروره و غير صروره مانعی ندارد، خواه نايب يا منوب عنه مرد باشد يا زن باشد و در دو مورد، نایب گرفتن فرد صروره بهتر است:

الف. فردی كه عاجز باشد و نتواند حجّة الاسلام را خودش به‌جا آورد، ولی توانایی مالی داشته‌ باشد؛

ب. فردی كه حج بر ذمّۀ او مستقرّ شده و فوت شده است.

مسأله 357. اگر كسی خود را برای حجّ نيابتی اجیر كند و با پول نيابت مستطيع شود، در صورتی كه حجّ نيابتی مقيّد به همان سال باشد، باید حجّ نیابتی را مقدّم نماید و چنانچه استطاعتش تا سال بعد باقی بماند، حج بر او واجب است و اگر باقی نماند، واجب نيست.

امّا اگر حجّ نيابتی مقيّد به همان سال نباشد و مطمئن باشد که در سال‌های بعد توانایی انجام حجّ واجب بر خودش را دارد، مخیّر است که اوّل حجّ نیابتی را به‌جا آورد یا حجّ واجب بر عهدۀ خویش را انجام دهد، ولی اگر مطمئن نباشد، بايد انجام حجّ خویش را مقدّم دارد.