وضوی جبیره

مسأله 363. شیئی که با آن زخم یا دُمَل یا شکستگی را می‌‌بندند مانند باند، گچ، پارچه، آتِل، دوا و مَرهَمی که روی زخم و مانند آن می‌‌گذارند، «جبیره» نامیده می‌‌شود.

· شرایط وضوی جبیره

در وضوی جبیره، رعایت شرایطی لازم است که در مسائل بعد به ذکر آن پرداخته می‌شود.

o شرط اوّل: در اعضای وضو، زخم یا دمل یا شکستگی یا مرهم وجود داشته باشد

مسأله 364. وضوی جبیره‌ای، وقتی انجام می‌شود که در اعضای وضو، زخم یا جراحت یا دُمَل یا شکستگی یا مَرهَم وجود داشته باشد.

مسأله 365. سوختگی كه موجب پیدایش زخم و آبله و تاول در سطح پوست شده، در احکام جبیره مانند زخم و جراحت است.

همینطور، دوا و مرهمی که به علّت درد یا ورم یا رگ به رگ شدن و مانند آن برای معالجه روی عضو قرار می‌‌دهند، احکام جبیره را دارد، هرچند آن عضو زخم یا دُمَل یا شكستگی نداشته باشد.

امّا اینکه از بند در رفتگی، حکم شکستگی را داشته باشد، محلّ اشکال است؛ پس بنابر احتیاط واجب باید طوری عمل شود که مقتضای احتیاط رعایت گردد؛ مگر آنکه در محلّ از بند در رفتگی به جهت بهبودی و درمان، مرهم و دوا قرار داده باشند که در این صورت، حکم جبیره را دارد.

مسأله 366. اگر در اعضای وضوی فرد، زخم یا جراحت یا شکستگی و دوا و مرهم وجود نداشته، ولی به جهت دیگری آب برای آن ضرر داشته باشد، مثل بعضی از بیماری‌های پوستی یا ورم اعضای وضو و مانند آن، باید تیمّم كند.

مسأله 367. اگر زخم یا دُمَل یا شكستگی در مكان دیگری غیر از قسمت‌های مربوط به وضو باشد، امّا طوری است كه استعمال آب در مواضع وضو، برای موضع صدمه دیده كه خارج از اعضای وضو است ضرر داشته باشد، در این صورت فرد باید تیمّم نماید.

همینطور، اگر زخم یا دُمَل یا شكستگی در قسمتی از مواضع وضو باشد، ولی طوری باشد كه شستن جزء دیگر برای قسمت صدمه دیده اتّفاقاً ضرر دارد - نه اینكه معمولاً این طور باشد - مثل اینكه زخم در انگشت دست باشد، ولی با شستن قسمت بالای ساعد به زخم انگشت آسیب برسد، در چنین موردی فقط تیمّم كافی است.

مسأله 368. هر گاه در اعضای وضو، چیزی مانند رنگ، چسب، قیر چسبیده باشد که برداشتن آن ممکن نیست یا سختی فوق‌العاده­ای دارد که معمولاً قابل تحمّل نیست، وظیفۀ مکلّف تیمّم است؛

مگر آنکه آن چیز در مواضع تیمّم باشد که در این صورت، باید هم وضو بگیرد و هم تیمّم نماید و در هنگام وضو در صورت امكان، بنابر احتیاط واجب مانند وضوی جبیره، بر مانع مسح نماید؛

امّا اگر مانع تنها در قسمتی از کف دست ^[100] باشد و در پشت دست‌ها و پیشانی مانع نباشد، طوری که با قسمت باقیمانده بدون مانع بتواند مسح را انجام دهد، تیمّم کافی است.

شایان ذکر است، «آنژیوکت» ^[101] که به علّت ضرورت به بدن بیمار متّصل می‌‌شود و این در حالی است كه در محل، زخم یا دُمَل یا شكستگی وجود ندارد، حکم مانع را دارد.

o شرط دوّم: آب برای موضع آسیب دیده ضرر داشته یا باز كردن جبیره‌‌، ضرری یا فوق‌العاده سخت باشد

مسأله 369. وضوی جبیره در مواردی انجام می‌شود که آب برای قسمت آسیب دیده ضرر قابل توجّه داشته یا باز كردن جبیره‌‌ای كه بر قسمت صدمه دیده گذاشته شده، مضرّ بوده یا همراه با سختی فوق‌العاده زیاد (حَرَج) باشد، هرچند آب برای محلّ، ضرر نداشته باشد مثل شكستگی كه روی آن گچ گرفته شده و آب برای آن ضرر ندارد، ولی رساندن آب به زیر آن بدون برداشتن گچ ممكن نیست و از طرفی، باز كردن گچ برای قسمت آسیب دیده مضرّ بوده یا برداشتن آن با سختی زیادی همراه است كه معمولاً قابل تحمّل نیست.

مسأله 370. در مورد ضرری که سبب وضوی جبیره‌ای می‌شود، فرقی بین این نیست كه آب به مقدار شستن وضویی، برای آن ضرر قابل توجّه داشته باشد یا اینكه ضرر قابل توجّه، به علّت تطهیر نجاست قسمت صدمه دیده باشد؛

پس اگر در اعضای وضو، زخم یا دُمَل یا شكستگی باشد كه آب به مقدار شستن وضویی برای آن ضرر ندارد، ولی موضع آسیب دیده نجس و آلوده به خون بوده و برطرف كردن خون از آن، نیاز به ریختن آب فراوان داشته باشد و ریختن آب زیاد برای موضع صدمه دیده ضرری باشد، چنین موردی نیز از موارد وضوی جبیره‌ای است.

شایان ذکر است، یقین یا اطمینان یا گمان به ضرر لازم نیست، بلكه اگر فرد احتمال عقلایی ضرر بدهد، طوری که چنین احتمالی موجب ترس ضرر برایش شود ^[102] کافی است؛

امّا در مورد حَرَج (سختی فوق‌العاده­ای که معمولاً قابل تحمّل نیست)، یقین یا اطمینان لازم است و ترس از آن کافی نمی‌باشد.

مسأله 371. تا زمانی که برای انسان یقین یا اطمینان یا گمان یا ترس از ضرر - به توضیحی که در مسألۀ قبل ذکر شد - باقی باشد، حکم جبیره جاری می‌شود، هرچند فرد احتمال بهبودی موضع صدمه دیده را بدهد؛

امّا اگر ترس از ضرر برطرف شود و یقین یا اطمینان داشته باشد که آب ضرر ندارد، در صورت امكان، برداشتن جبیره برای وضو لازم است.

مسأله 372. هر گاه در یکی از اعضای وضو زخم یا دُمَل یا شکستگی باشد، چنانچه روی قسمت آسیب دیده، باز بوده و آب برای آن ضرر نداشته باشد یا روی آن بسته باشد، ولی‌ باز کردن آن، بدون سختی فوق‌العاده امکان‌پذیر بوده و آب هم برای آن بی‌‌ضرر باشد، فرد باید به‌طور معمول وضو بگیرد.

همین طور، اگر بتواند زیر جبیره را با فرو بردن جبیره در آب، به صوررت ارتماسی بشوید، همین کار را انجام می‌دهد و در صورتی که این روش را انجام دهد، لازم نیست عضو را از بالا به پایین بشوید. بنابراین، در هیچ یک از صورت‌های این مسأله، وضوی جبیره‌ای انجام نمی‌شود.

مسأله 373. اگر آب برای عضو، ضرر داشته باشد، ولی بهوسیلۀ گرم کردن آب یا کم آب ریختن (طوری که شستن بر آن صدق کند)، ضرر برطرف می‌‌شود، باید این کار را انجام دهد و وضو بگیرد.

مسأله 374. اگر آب برای عضو ضرر ندارد، خواه عضو سالم باشد یا آنکه زخم یا شکستگی داشته باشد، امّا نجس بوده و تطهیر آن ممکن نباشد، هرچند عدم امکان تطهیر، به علّت تنگی وقت یا كمی آب باشد یا اینکه تطهیر آن ممکن بوده، ولی سختی فوق‌العاده داشته باشد که معمولاً قابل تحمّل نیست، در تمام این موارد، وظیفۀ فرد تیمّم است.

o شرط سوّم و چهارم: روی جبیره مسح شود و هنگام مسح، عضو جبیره‌دار ثابت باشد

مسأله 375. روی جبیره را فقط باید مسح کرد و شستن روی جبیره کافی نیست ^[103] و نیز عضوی که جبیره دارد، هنگام مسح کشیدن - حتّی بنابر احتیاط واجب اعضاء شستنی (صورت و دست‌ها) - باید ثابت باشد.

مسأله 376. مسح کردن روی جبیره در اعضای شستنی (صورت و دست‌‌ها) لازم نیست با دست انجام شود و با هر چیزی کافی است و استفادۀ مکرّر از آب برای مسح صورت و دست‌‌ها به نیّت وضوی جبیره، مانعی ندارد و این حکم در غسل جبیره نیز جاری است.

مسأله 377. اگر جبیره در اعضای مسحی (سر و پاها) باشد، باید با تری باقی مانده در دست، روی جبیره را مسح نمود و نمی‌‌توان از آب دیگری برای مسح استفاده نمود.

o شرط پنجم: جبیره در اعضای مسحی، خشک باشد

مسأله 378. جبیره در اعضای مسحی (روی سر و پاها) باید خشک باشد یا رطوبت آن به قدری ناچیز باشد که آب مسح بر آن غلبه کند و آن رطوبت عرفاً از بین رفته به حساب آید.

امّا جبیره‌ای که در اعضای شستنی (صورت و دست‌ها) است، خشک بودن روی آن هنگام مسح بر آن لازم نیست‌. ^[104]

o شرط ششم و هفتم: جبیره پاک و غیر غصبی باشد

مسأله 379. جبیره باید پاک باشد و اگر نجس باشد باید آن را شسته یا عوض نمود یا اینکه چیز پاکی مانند پارچه یا پلاستیک روی جبیره نجس بست به گونه‌‌ای که کاملاً به جبیره چسبیده و عرفاً جزء آن حساب آید و اگر روی جبیره، پاک بوده و لایه‌‌های زیرین جبیره، نجس باشد، اشکال ندارد.

مسأله 380. جبیره نباید غصبی باشد و اگر انسان بر جبیرۀ غصبی مسح نماید، معصیت كرده و وضوی او، بنابر احتیاط واجب باطل است.

مسأله 381. جبیره، شرط نیست از چیزهایی باشد كه نماز در آن صحیح است. بنابراین، اگر جبیره از جنس ابریشم یا طلا یا از اجزای پاک حیوان حرام گوشت باشد، به وضوی فرد ضرر نمی‌‌زند؛ آنچه به صحّت وضوی جبیره ضرر وارد می‌‌نماید، نجاست ظاهر جبیره یا غصبی بودن آن است، که حکم آن، در مسائل قبل ذکر شد.

o شرط هشتم: جبیره به مقدار معمول باشد

مسأله 382. جبیره باید به مقدار معمول باشد و اگر بیشتر از مقدار معمول بوده و برداشتن مقدار اضافه بدون سختی فوق‌العاده ممکن باشد، باید مقدار اضافی را بردارد.

امّا اگر برداشتن مقدار اضافی ممکن نبوده یا سختی فوق‌العاده داشته که معمولاً تحمّل نمی­شود یا برای قسمت سالم ضرر داشته باشد، چنانچه جبیره خارج از مواضع تیمّم (پیشانی و دست‌‌ها) باشد، وظیفۀ فرد تیمّم است و اگر جبیره در اعضای تیمّم باشد، فرد باید بنابر احتیاط واجب، هم وضوی جبیره‌‌ای بگیرد و هم تیمّم نماید؛

البتّه اگر برداشتن مقدار اضافی، ضرر قابل توجّه برای خود قسمت آسیب دیده دارد، وضوی جبیره کافی است، هرچند جبیره در موضع تیمّم باشد.

مسأله 383. اگر جبیره‌‌ای که روی جراحت قرار دارد، به صورت معمول باشد، سبک کردن آن لازم نیست؛

همینطور، قرار دادن شیء دیگر - به صورت معمول - روی جبیره، چنانچه عرفاً بعد از قرار گرفتن، جزء جبیره به حساب آید، اشکال ندارد.

o شرط نهم: ترتیب رعایت گردد

مسأله 384. همچنان ‌‌که در وضوی معمولی، دست و همین طور، بنابر احتیاط واجب صورت از بالا به پایین شسته می‌‌شود، در وضوی جبیره‌‌ای هم باید روی جبیره‌‌ای كه روی این اعضا می‌باشد را از بالا به پایین، با رعایت ترتیب مسح نمود.

بنابراین، کسی که مچ دست او جبیره دارد و قسمت بالا و پایین آن باز است، ابتدا قسمت بالا را که باز است می‌‌شوید و بعد، روی مچ را که جبیره دارد با مراعات ترتیب مسح می‌‌کند، سپس قسمت پایین مچ را که باز است، می‌‌شوید.

مسأله 385. اگر در صورت یا دست‌‌ها چند جبیره باشد، باید بین آنها را با رعایت ترتیب بشوید.

· کیفیّت وضوی جبیره‌ای در صورت‌های مختلف

مسأله 386. هنگامی که زخم یا دُمَل یا شکستگی، شرایط ذکر شده در فصل قبل را دارا باشد، وضوی جبیره در صورت‌های مختلف به شیوۀ ذیل انجام می‌شود:

صورت اوّل:

زخم یا دمل یا شکستگی در اعضاء شستنی (صورت یا دست‌ها) باشد:

الف. روی آن بسته است؛ در این صورت فرد باید اطراف آن را شسته و روی جبیره را مسح نماید.

ب. روی آن باز است:

1. زخم یا دُمَل؛ چه اینکه شکستگی هم داشته باشد یا نه؛ در این صورت، فرد باید اطراف آن را بشوید و لازم نیست قسمت زخم یا دُمَل را وضو دهد، هرچند احتیاط مستحب آن است که پارچۀ پاکی ^[105] روی آن گذاشته و روی پارچه دست تَر بکشد. ^[106]

2. شکستگی بدون زخم و جراحت؛ در این صورت فرد باید تیمّم نماید.

صورت دوّم:

زخم یا دُمَل یا شکستگی در اعضاء مسحی است:

الف. روی آن بسته است؛ در این صورت، فرد باید روی جبیره را برای وضو مسح کند. ^[107]

ب. روی آن باز است؛ در این صورت، فرد باید تیمّم کند و احتیاط مستحب است وضوی جبیره‌ای هم بگیرد، به این صورت که پارچۀ پاکی ^[108] روی آن گذاشته و روی پارچه را با تری آب وضو که در دست مانده مسح نماید.

مسأله 387. اگر جبیره تمام عرض روی پای فرد را گرفته، ولی مقداری از اطراف بالای پا و مقداری از اطراف انگشتان باز باشد، باید روی قسمت‌‌های باز و جبیره را مثل وضوی معمولی به ترتیب مسح نماید.

مسأله 388. کسی که در دست و انگشت‌‌هایش جبیره دارد و در هنگام وضو، دست تر روی آن کشیده است، می‌‌تواند سر و پا را با همان رطوبت مسح کند، هرچند احتیاط مستحب آن است که مسح را با قسمتی انجام دهد که جبیره ندارد.

مسأله 389. اگر جبیره بعضی از اعضای وضو را فرا گرفته باشد - مانند تمام صورت یا تمام یک دست - وضوی جبیره‌‌ای کافی است؛ ولی اگر جبیره تمام اعضای وضوی فرد یا نزدیک به تمام اعضای وضو را فرا گرفته باشد، بنابر احتیاط واجب، باید هم تیمّم نماید و هم وضوی جبیره‌‌ای بگیرد.

مسأله 390. اگر فرد جایی از اعضای وضو را رگ زده یا حجامت نموده، در صورتی که آب برای آن ضرر داشته باشد، حكم آن، حكم زخم و جراحت است كه در مسائل قبل ذکر شد؛

ولی اگر با اینکه آب برای آن ضرر ندارد، نمی‌‌تواند آن را به دلیل نجاست عضو یا بند نیامدن خون، آب بکشد، باید تیمّم نماید.

مسأله 391. کسی که به بیماری چشمی مبتلا شده و چشم او وَرَم کرده و ملتهب است، اگر استعمال آب به‌طور کلّی برای صورتش ضرر داشته باشد، باید تیمّم نماید؛

ولی چنانچه شستن اطراف چشم ممکن بوده و ضرر برای چشم نداشته باشد، در صورتی که روی چشم با دوا و مرهم پوشیده شده باشد، وضوی جبیره کافی است و اگر روی چشم با دوا و مرهم پوشیده نشده باشد، احتیاط واجب آن است که هم وضوی جبیره بگیرد و هم تیمّم نماید.

· احکام دیگر وضوی جبیره‌ای

مسأله 392. كسی كه وظیفۀ او وضو یا غسل جبیره‌‌ای است، می‌‌تواند در اوّل وقت نماز بخواند، هرچند بداند عذر او تا آخر وقت برطرف می‌‌شود، ولی احتیاط مستحب آن است كه اگر امید دارد تا آخر وقت عذرش برطرف می‌‌شود، صبر كند و چنانچه عذر او برطرف نشد، باید نماز را تا آخر وقت با وضو یا غسل جبیره‌‌ای به‌جا آورد.

مسأله 393. كسی كه وظیفه‌‌اش وضوی جبیره‌‌ای است و وضوی جبیره گرفته، در صورتی كه عذرش برطرف شده و بهبودی یافت، وضوی او باقی است و می‌‌تواند با آن وضو، كارهایی را كه نیاز به وضو دارد - مثل خواندن نماز یا لمس خطّ قرآن - انجام دهد.

شایان ذکر است، در مواردی كه وظیفۀ فرد، هم وضوی جبیره و هم تیمّم است، پس از برطرف شدن عذر و بهبودی، وضوی او كافی نیست و باید برای كارهایی كه انجام آن نیاز به وضو دارد، وضو بگیرد و این مسأله، در مورد غسل جبیره‌ای نیز جاری است.

مسأله 394. اگر انسان به اعتقاد اینكه در اعضای وضوی او زخم یا دُمَل یا شكستگی است و آب برای آن ضرر دارد، به دستور وضو یا غسل جبیره رفتار نماید، سپس معلوم شود زخم یا دُمَل یا شكستگی در اعضای وضو وجود نداشته، وضو یا غسل او باطل است و نمازهایی را كه با چنین وضو و غسلی خوانده، باید اگر وقت باقی است دوباره بخواند و اگر وقت گذشته، قضا نماید؛

امّا اگر در اعضای وضو، واقعاً زخم یا دُمَل یا شكستگی وجود داشته باشد، ولی فرد به جهت آنکه معتقد بوده آب برایش ضرر دارد، وضو یا غسل جبیره‌ای انجام داده و بعد معلوم شود آب برای موضع آسیب دیده ضرر نداشته است، وضو و غسلش صحیح می‌باشد.

مسأله 395. اگر مكلّف با اعتقاد به اینكه آب برای وضو یا غسل ضرر ندارد، وضو بگیرد یا غسل نماید و بعد از وضو یا غسل بفهمد آب برای او ضرر داشته و در واقع، وظیفۀ او وضو یا غسل جبیره‌‌ای بوده است، بنابر احتیاط واجب باید وضو یا غسل را دوباره انجام دهد.

مسأله 396. اگر انسان با اعتقاد به اینكه آب برای او ضرر دارد، وضو و غسل جبیره‌‌ای را ترک نماید و وضو و غسل معمولی بگیرد و بعد متوجّه شود كه آب ضرر نداشته و وظیفۀ او شستن پوست بوده، بنابر احتیاط واجب باید وضو یا غسل را دوباره انجام دهد.

مسأله 397. كسی كه نمی‌‌داند وظیفه‌‌اش وضوی جبیره‌‌ای است یا تیمّم، باید احتیاطاً هر دو را انجام دهد.

مسأله 398. انجام عملی که باعث شود وظیفۀ فرد از وضوی عادی به وضوی جبیره‌ای تغییر کند - مانند تاتویی که موجب ایجاد زخم و جراحت در صورت گردیده و آب برایش ضرر داشته باشد ^[109] - به خودی خود اشکال ندارد، هرچند این کار در وقت نماز واجب انجام گردد.

امّا انجام عملی - مانند کاشت ناخن یا تاتویی که مانع در اعضای وضو (یا غسل) محسوب شده و قابل رفع نباشد - که باعث می‌شود وظیفۀ فرد برای رفع حدث از وضوی عادی به تیمّم تغییر کند یا وظیفه‌اش، جمع بین وضوی جبیره‌ای و تیمّم شود، چنین عملی در وقت نماز فریضه جایز نیست؛ بلکه قبل از وقت نماز فریضه نیز، بنابر احتیاط واجب جایز نمی‌باشد. ^[110]

· احکام غسل جبیره‌‌ و شرایط آن

مسأله 399. احکام و شرایط غسلی‌‌ که به صورت جبیره‌‌ای انجام می‌‌شود (به جز غسل میّت)، ^[111] همانند احکام و شرایط وضوی جبیره‌‌ای است، ولی باید بنابر احتیاط لازم، آن را ترتیبی به‌جا آورند و توضیح موارد آن چنین است:

1. زخم، دُمَل یا شکستگی همراه با جراحت و زخم باشد و آب برای آن ضرر داشته باشد، چه روی آن باز و چه بسته باشد؛ در این صورت، مکلّف مخیّر بین غسل جبیره‌ای و تیمّم است و اگرغسل را انتخاب کند:

الف. روی قسمت صدمه دیده بسته است؛ در این صورت، باید روی آن را مسح کند.

ب. روی قسمت صدمه دیده باز است؛ در این صورت، باید اطراف آن را شسته و بنابر احتیاط مستحب پارچۀ پاکی روی قسمت صدمه دیده گذاشته و روی پارچه را مسح نماید.

2. شکستگی بدون جراحت بوده و آب برای آن ضرر داشته باشد:

الف. روی آن باز است؛ در این صورت، باید تیمّم بدل از غسل کند.

ب. روی آن بسته است و مسح روی جبیره ممکن است؛ در این صورت، باید غسل کند و روی جبیره را مسح نماید.

ج. روی آن بسته است و مسح روی جبیره ممکن نیست؛ در این صورت، اگر جبیره خارج از اعضای تیمّم است‌، باید تیمّم کند و اگر در اعضای تیمّم است، بنابر احتیاط واجب هم غسل (بدون مسح قسمت آسیب دیده) و هم تیمّم نماید.

· حکم تیمّم جبیره‌ای

مسأله 400. اگر وظیفۀ مکلّف تیمّم بوده و در اعضای تیمّم وی هم جبیره وجود داشته باشد، مثل اینکه در پیشانی یا پشت دست‌هایش زخم یا دُمَل یا شکستگی وجود داشته باشد، باید به همان کیفیّت وضوی جبیره‌‌ای، تیمّم جبیره‌‌ای نماید.