نماز میّت

· مواردی که نماز میّت واجب است

مسأله 796. نماز خواندن بر میّت مسلمان، یا بچّه‏ای كه در حکم مسلمان است و «شش سال قمری» او تمام شده، واجب است.

مسأله 797. بنا بر احتیاط واجب، نماز خواندن بر بچّه‏ای كه شش سال قمری او تمام نشده ولی نماز را می‌فهمیده، لازم است و اگر نمی‌فهمیده، خواندن نماز بر او رجاءً مانعی ندارد و امّا نماز خواندن بر بچّه‏ای كه مرده به دنیا آمده، مستحب نیست.

· شرایط صحیح بودن نماز میّت

مسأله 798. صحیح بودن نماز میّت، چند شرط دارد که عبارتند از:

اوّل: نماز میّت باید بعد از غسل و حنوط و كفن كردن میّت خوانده شود و اگر قبل از این امور، یا در بین آنها نماز بخوانند - هرچند از روی فراموشی یا ندانستن مسأله باشد - كافی نیست.

دوّم: واجب است میّت را به پشت بخوابانند، طوری كه سر او به طرف راست نمازگزار و پای او به طرف چپ نمازگزار باشد.

سوّم: میّت، مقابل نمازگزار از قسمت پیش رو باشد، پس اگر میّت پشت سر نمازگزار باشد، نماز میّت صحیح نیست.

همچنین، اگر میّت در یکی از دو طرف نمازگزار باشد، نماز میّت صحیح نیست؛ مگر در مورد مأمومین در وقتی که نماز میّت به جماعت برگزار گردد و صف‌ها طولانی شود که در این صورت، نماز كسانی كه مقابل میّت نیستند، اشكال ندارد. همچنین، اگر چند جنازه بوده و کنار هم چیده شده باشند - به توضیحی که در مسألۀ«805» ذکر خواهد شد - و فرد بخواهد برای تمام آنها یک نماز میّت بخواند، اینکه بعضی از جنازه‌ها مقابل او قرار ندارند، اشکال ندارد.

چهارم: نمازگزار باید به اندازه­ای از میّت دور نباشد که صدق ایستادن در نزد میّت نکند، ولی در جماعت چنانچه صف‌‌ها به یكدیگر متّصل باشند، دور بودن مأموم اشكال ندارد. همینطور، اگر چند جنازه بوده و کنار هم چیده شده باشند و فرد بخواهد برای تمام آنها یک نماز میّت بخواند، دور بودن او از بعضی از جنازه‌ها اشکال ندارد.

پنجم: بین میّت و نمازگزار، باید پرده یا دیوار یا مانع دیگری نباشد؛ ولی اگر میّت در تابوت و مانند آن باشد، اشكال ندارد.

ششم: باید جای نمازگزار از جای میّت به مقدار زیاد پَست‌تر یا بلندتر نباشد؛ ولی پستی و بلندی مختصر اشكال ندارد.

هفتم: در وقت خواندن نماز، باید عورت میّت پوشیده باشد و اگر كفن كردن او ممكن نیست، باید عورتش را هرچند با پارچه یا لباس یا تخته یا آجر و مانند اینها، بپوشانند.

هشتم: كسی كه بر میّت نماز می‌خواند، باید عاقل باشد و بنابر مشهور شیعۀ دوازده امامی باشد. ولی اگر غیر دوازده امامی بر بدن میّتی که غیر دوازده امامی است نماز خوانده باشد، لازم نیست شیعۀ دوازده امامی آن را دوباره بخواند، مگر آنکه ولیّ میّت باشد.

نهم: كسی كه بر میّت نماز می‌خواند، باید رو به قبله باشد.

دهم: كسی كه بر میّت نماز می‌خواند، باید نماز میّت را ایستاده بخواند، ولی اگر كسی نباشد كه بتواند نماز میّت را ایستاده بخواند، می‌شود نشسته بر او نماز خواند.

یازدهم: نمازگزار باید با قصد قربت و اخلاص نماز را بخواند.

دوازدهم: نمازگزار در هنگام نیّت - هرچند به‌طور اجمالی - میّت را معیّن كند؛ مثلاً نیّت كند (نماز می‌خوانم بر این میّت «قُربةً إلی اللّه») یا در صورتی که نماز میّت به جماعت برگزار می‌شود، مأموم قصد نماید (نماز می‌خوانم بر میّتی که امام جماعت آن را قصد نموده است).

سیزدهم: استقرار رعایت شود؛ به این معنا كه نمازگزار اضطراب زیادی كه با صدق ایستادن در نماز میّت ناسازگار است، نداشته باشد؛ بلکه بنابر احتیاط واجب، استقرار و آرامش بدن كه در قیام نمازهای یومیّه معتبر می‌باشد، لازم است در نماز میّت رعایت شود.

چهاردهم: موالات و پشت سر هم خواندن، بین تكبیرات و دعاهای نماز میّت رعایت گردد، به گونه‌ای كه آن قدر بین تکبیرات و دعاهای نماز میّت فاصله نیندازد که صورت نماز از بین برود.

پانزدهم: در نماز میّت، از هر کاری که صورت نماز را به هم می‌زند باید دوری شود؛ بلکه بنابر احتیاط واجب باید از صحبت کردن، قهقهه زدن، پشت به قبله کردن به‌طور کلّی پرهیز گردد.

شانزدهم: نماز میّت، با اذن ولیّ شرعیّ میّت خوانده شود و بدون اذن او نماز میّت صحیح نیست. توضیحات مربوط به ولیّ شرعی و اذن وی، قبلاً ذکر شد.

هفدهم: نماز میّت به کیفیّتی که گفته خواهد شد، خوانده شود.

مسأله 799. كسی كه می‌خواهد نماز میّت بخواند، لازم نیست با وضو یا غسل یا تیمّم باشد یا بدن و لباسش پاک باشد؛

بلکه اگر لباس نمازگزار یا مکان نمازگزار غصبی باشد یا مکانی که میّت در آن قرار دارد غصبی باشد، نماز میّت صحیح است، هرچند غاصب به علّت غصب گناهکار است و احتیاط مستحب آن است كه فرد تمام مواردی كه در نمازهای دیگر معتبر است را در نماز میّت رعایت كند.

مسأله 800. در نماز میّت شرط نیست که نمازگزار بالغ باشد. بنابراین، نماز میّت بچّۀ نابالغِ ممیّز که نماز را به‌طور صحیح می‌خواند، کافی است.

مسأله 801. اگر میّت وصیّت كرده باشد شخص معیّنی بر او نماز بخواند، لازم نیست آن شخص از ولیّ میّت اجازه بگیرد، هرچند این كار بهتر است؛ امّا چنانچه میّت وصیّت كرده باشد ولیّ شرعیّ او، شخص معیّنی را برای نماز میّت دعوت نماید، اجازۀ ولیّ ساقط نمی‌شود و لازم است آن شخص از ولیّ میّت اجازه بگیرد.

مسأله 802. اگر بعد از نماز تا قبل از دفن متوجّه شوند نماز میّت باطل بوده، باید آن را دوباره بخوانند.

مسأله 803. اگر میّت را عمداً یا از روی فراموشی یا به جهت عذری بدون نماز دفن كنند، یا بعد از دفن معلوم شود نمازی كه بر او خوانده شده، باطل بوده است، جایز نیست برای نماز خواندن بر او قبرش را نبش كنند؛ ولی احتیاط واجب است كه تا وقتی جسد او از هم نپاشیده، رجاءً با شرط‌‌هایی كه برای نماز میّت گفته شد، بر قبرش نماز بخوانند.

· کیفیّت خواندن نماز میّت

مسأله 804. نماز میّت پنج تكبیر دارد و اگر نمازگزار بعد از نیّت، پنج تكبیر به ترتیب ذیل بگوید كافی است:

1. بعد از تکبیر اوّل بگوید: «أَشْهَدُ أَنْ لا إِلٰهَ إِلَّا اللّهُ وَأَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ‏».

2. بعد از تكبیر دوّم بگوید: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ».

3. بعد از تكبیر سوّم بگوید: «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنیٖنَ وَالمُؤْمِناتِ».

4. بعد از تكبیر چهارم، اگر میّت مرد است بگوید: «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِهٰذَا المَیِّتِ» و اگر زن است بگوید: «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِهٰذِهِ المَیِّتَةِ».

5. بعد از تكبیر پنجم، ذکر یا دعا واجب نیست.

بهتر است نمازگزار در نماز میّت، بعد از تكبیر اوّل بگوید:

«أَشْهَدُ أَنْ لا إِلٰهَ إِلّا اللّهُ‏ وَحْدَهُ لا­شَریٖكَ لَهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، أَرْسَلَهُ بِالحَقِّ بَشیٖراً وَنَذیٖراً بَیْنَ یَدَیِ السّاعَةِ».

بعد از تكبیر دوّم بگوید: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَبارِكْ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَارْحَمْ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ، كَأَفْضَلِ ما صَلَّیْتَ وَبارَكْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلیٰ إِبْراهیٖمَ وَآلِ إِبْراهیٖمَ إِنَّكَ حَمیٖدٌ مَجیٖدٌ، وَصَلِّ عَلیٰ جَمیٖعِ الأَنْبیٖاءِ وَالمُرْسَلیٖنَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصِّدّیٖقیٖنَ وَجَمیٖعِ عِبٰادِ اللّهِ‏ الصّٰالِحیٖنَ».

بعد از تكبیر سوّم بگوید: «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنیٖنَ وَالمُؤْمِناتِ وَالمُسْلِمیٖنَ وَالمُسْلِماتِ، الأَحْیاءِ مِنْهُمْ وَالأَمْواتِ، تٰابِعْ بَیْنَنٰا وَبَیْنَهُمْ بِالْخَیْراتِ، إنَّكَ مُجیٖبُ الدَّعَوٰاتِ، إِنَّكَ عَلیٰ كُلِّ شَیءٍ قَدیٖرٌ».

بعد از تكبیر چهارم، اگر میّت مرد است بگوید: «اللّهُمَّ إِنَّ هٰذا الْمُسَجّیٰ قُدّٰامَنا عَبْدُكَ وَابْنُ عَبْدِكَ وَابْنُ اَمَتِكَ نَزَلَ بِكَ وَأَنْتَ خَیْرُ مَنْزُولٍ بِهِ، اللّهُمَّ إِنّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إِلّا خَیْراً وَأَنْتَ أعلم بِهِ مِنّا، اللّهُمَّ إِنْ كانَ مُحْسِناً فَزِدْ في إِحْسانِهِ وَإِنْ كانَ مُسیٖئاً فَتَجاوَزْ عَنْ سَیّئاتِهِ وَاغْفِرْ لَهُ، اللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَكَ في أَعْلیٰ عِلّیّیٖنَ وَاخْلُفْ عَلیٰ أَهْلِهِ في الغابِریٖنَ، وَارْحَمْهُ بِرَحْمَتِكَ یا أَرْحَمَ الرّاحِمیٖنَ».

ولی اگر میّت زن است، بعد از تكبیر چهارم بگوید: «اللّهُمَّ إِنَّ هٰذِهِ الْمُسَجّٰاةَ قُدّٰامَنا اَمَتُكَ وَابَنَةُ عَبْدِكَ وَابْنَةُ اَمَتِكَ نَزَلَتْ بِكَ وَاَنْتَ خَیْرُ مَنْزُولٍ بِهِ، اللّهُمَّ إِنّا لا­نَعْلَمُ مِنْها إلّا خَیْراً وَأَنْتَ أعلم بِها مِنّا، اللّهُمَّ إنْ كانَتْ مُحْسِنَةً فَزِدْ في إحْسانِها وَاِنْ كانَتْ مُسیٖئَةً فَتَجاوَزْ عَنْ سَیّئاتِها وَاغْفِرْ لَها، اللّهُمَّ اجْعَلْها عِنْدَكَ في أَعْلیٰ عِلّیّیٖنَ و اخْلُفْ عَلیٰ أَهْلِها فِی الْغٰابِرینَ وَارْحَمْها بِرَحْمَتِكَ یا أَرْحَمَ الرّاحِمیٖنَ».

بعد، تكبیر پنجم را بگوید و نماز تمام می‌شود.

شایان ذکر است، دعایی که بعد از تکبیر چهارم ذکر شد، اختصاص به افراد بالغ دارد و در نماز بر افراد نابالغ - مثل اطفال مؤمنین - بعد از تکبیر چهارم گفته می‌شود: «اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِأَبَوَیْهِ وَلَنا سَلَفاً وَفَرَطاً وَأَجْراً».

مسأله 805. هر گاه چند جنازه حاضر باشد و فرد بخواهد یک نماز میّت بر همه بخواند، اشکال ندارد و به دو روش قابل انجام می‌باشد:

الف. همۀ جنازه‌ها را جلوی روی نمازگزار بگذارند به گونه‌ای که در مقابل یکدیگر قرار گیرند (شبیه یک ردیف عمودی) و چنانچه میّت مرد و میّت زن هر دو با هم باشند، بهتر است مرد نزدیک­تر به نمازگزار قرار داده شود و سینۀ زن مقابل وسط مرد قرار گیرد، سپس بر آنها یک نماز خوانده می‌شود.

ب. جنازه‌ها را در یک صف طوری قرار دهند که سرِ هر جنازه را، روبروی نیم تنه (نشیمن‌گاه) ديگری گذارند شبیه پلّه و نمازگزار در وسط صف بايستد، سپس بر آنها یک نماز بخواند و در هر حال، در دعای بعد از تکبیر چهارم، جمع یا تثنیه بودن ضمیرها و مذکّر یا مؤنّث بودن آنها را مراعات نماید.

مسأله 806. نماز ميّت، اذان و اقامه و تکبیرهای افتتاحيّه و دعاهای مربوط به آن را ندارد. همچنین، نماز ميّت حمد و سوره و ركوع و سجود و قنوت و تشهّد و سلام ندارد. ^[237]

مسأله 807. مستحب است نماز میّت به جماعت خوانده شود و بنابر احتیاط واجب، امام جماعت در نماز میّت باید دارای تمام شرایط امامت، مثل بلوغ، عقل، حلال‌زاده بودن، شیعۀ دوازده امامی بودن و غیر این موارد باشد، ^[238] ولی لازم نیست عادل باشد، هرچند احتیاط مستحب است چنین باشد؛

امّا در مورد شرایط صحّت جماعت، آنچه در محقّق شدن اقتدا و تشکیل جماعت عرفاً نقش دارد، رعایت آن لازم است، مثل اینکه فاصلۀ مأموم از امام جماعت و همچنین فاصلۀ بین مأموم با مأموم دیگر که واسطۀ اتّصال او به امام جماعت است، زیاد نباشد.

مسأله 808. كسی كه نماز میّت را به جماعت می‌خواند، هرچند مأموم باشد باید تكبیرها و دعاهای آن را هم حدّاقل به مقدار واجب آن بخواند و آن دعاها حكم حمد و سورۀ نمازهای یومیّه را كه به جماعت برگزار می‌‌شود - و در آن تنها امام جماعت حمد و سوره را می‌خواند - ندارد.

· مستحبات نماز میّت

مسأله 809. موارد ذیل در نماز میّت، مستحب شمرده شده است:

1. آنكه نمازگزار در نماز میّت با وضو یا غسل یا تیمّم باشد و احتیاط لازم آن است در صورتی تیمّم كند كه وضو و غسل ممكن نباشد یا احتمال بدهد كه اگر وضو بگیرد یا غسل كند به نماز میّت نرسد؛

البتّه در صورتی که وضو و غسل ممكن است و وقت برای رسیدن به نماز میّت هم باقی است، فرد می‌تواند رجاءً تیمّم نماید.

2. اگر میّت مرد است، امام جماعت یا كسی كه فرادیٰ بر او نماز می‌خواند، مقابل وسط قامت او بایستد و اگر میّت زن است، مقابل سینه‏اش بایستد.

3. پا برهنه نماز بخواند.

4. در هر تكبیر، دست‌‌ها را تا مقابل گوش‌‌ها یا صورت بلند كند، به گونه‌ای که در تکبیرة الاحرام نمازهای یومیّه در مسألۀ«1247» خواهد آمد.

5. فاصلۀ او با میّت به قدری كم باشد كه اگر باد لباسش را حركت دهد به جنازه برسد.

6. نماز میّت را به جماعت بخواند.

7. امام جماعت، تكبیرها و دعاها را بلند بخواند و كسانی كه با او نماز می‌خوانند، آهسته بخوانند.

8. در جماعت، هرچند مأموم یک نفر باشد، عقب امام بایستد.

9. نمازگزار، برای میّت و مؤمنین و مؤمنات زیاد دعا كند.

10. پیش از نماز در جماعت، سه مرتبه بگوید: «الصَّلاة».

11. نماز را در جایی بخوانند كه مردم برای نماز میّت بیشتر به آنجا می‌روند.

12. زن حائض اگر نماز میّت را به جماعت می‌خواند، تنها بایستد و در صف نمازگزاران نایستد.

· مکروهات نماز میّت

مسأله 810. خواندن نماز میّت در مساجد مكروه است، ولی در مسجد الحرام مكروه نیست.

مسأله 811. به نظر بعضی از فقها رضوان اللّه تعالی علیهم، مكروه است بر میّت چند مرتبه نماز بخوانند، ولی این مطلب ثابت نیست. بنابراین، جایز است بر میّت چند مرتبه نماز بخوانند و اگر میّت اهل علم و تقویٰ باشد، بدون اشكال مكروه نیست.