مبطل ششم: تكلّم و سخن گفتن عمدی

مسأله 1498. اگر نمازگزار عمداً در نماز سخنی گفته و حرفی بزند، آن حرف دو صورت دارد:

صورت اوّل: دو حرف یا بیشتر داشته باشد؛ در این صورت - هرچند بنابر احتیاط واجب، حرفی که می‌زند معنا نداشته باشد - نمازباطل می‌شود.

صورت دوّم: یک حرفی باشد؛ در این صورت باز هم در دو مورد نماز باطل است:

الف. آن حرف در لغت یا امثال آن معنا داشته باشد؛ مثل «قِ» که در زبان عربی به معنای «نگهداری کن» است.

ب. آن حرف بی­معنا باشد، امّا برای معنایی به کار رود، مثلاً کسی در بین نماز خواندن نمازگزار از وی حرف دوّم الفبا را سؤال کند و او در جواب تنها بگوید «ب».

ولی اگر یک حرفی که گفته، هیچ معنایی را نرساند، نماز باطل نمی‌شود. ^[422]

مسأله 1499. اگر نمازگزار سهواً كلمه‏ای بگوید كه یک حرف یا بیشتر دارد، هرچند آن كلمه معنا داشته باشد، نمازش باطل نمی‌شود؛ ولی بنابر احتیاط، لازم است بعد از نماز سجدۀ سهو به‌جا آورد، كه توضیح آن بعداً‌ ذکر می‌شود.

مسأله 1500. سرفه كردن، تَنَحْنُح و آروغ زدن در نماز اشكال ندارد و احتیاط لازم آن است كه فرد در نماز به اختیار خود، «آه» نكشد و ناله نكند و امّا گفتن کلمه «آخ» و «آه» و مانند اینها، اگر عمدی باشد، نماز را باطل می‌كند؛

البتّه، اگر نمازگزار در مقام شکوه به پیشگاه خداوند متعال یا مناجات بگوید: «آهْ مِنْ ذُنُوبی» یا «آهْ مِنْ نارِ جَهَنَّم» ^[423] یا تنها «آه» بگوید یا «آه» بکشد یا ناله نماید، اشکال ندارد.

مسأله 1501. اگر انسان كلمه‏ای مثل «اَللّهُ‏ أَكْبَر» یا «سُبْحانَ اللّه» را به قصد ذكر و به نیّت قربت بگوید و در موقع گفتن آن، صدا را بلند كند، به قصد اینكه چیزی را به دیگری بفهماند، اشكال ندارد. ^[424]

همینطور، اگر كلمه‏ای را به قصد ذكر و به نیّت قربت به‌طور معمول بگوید، هرچند بداند كه این كار سبب می‌شود كه كسی متوجّه مطلبی شود، مانعی ندارد.

مسأله 1502. اگر فرد كلمه‏ای مثل «اللّهُ‏ أَكْبَر» یا «سُبْحانَ اللّه» را بدین جهت كه چیزی به كسی بفهماند به قصد ذكر بگوید و انگیزه‏اش در گفتن اصلِ ذكر، متوجّه كردن دیگری باشد، باز هم نمازش صحیح است.

شایان ذکر است، این مطلب در مورد ذكر مطلق می‌باشد، ولی در اذكار واجب یا مستحب نماز، اگر انگیزه‌اش اعلام به دیگران باشد لازم است در این اعلام، قصد قربت داشته باشد و بدون قصد قربت ذكر واجب یا مستحب محقّق نمی‌شود.

مسأله 1503. اگر نمازگزار در گفتن عبارت «اللّهُ‏ أَكْبَر»، «یا ‌اللّه» و مانند آن برای فهماندن مطلبی به دیگران، اصلاً قصد ذكر نكند به گونه‌‌ای كه لفظ را در معنای دیگری غیر معنای اصلیش استعمال كند یا قصد هر دو امر را بكند، طوری که کلمه را در هر دو معنا به كار برده باشد، نمازش باطل می‌شود؛ مگر اینكه جاهل قاصر و در غیر تكبیرة الاحرام باشد. ^[425]

مسأله 1504. خواندن قرآن در نماز، غیر از چهار آیه‏ای كه سجدۀ واجب دارد، اشکال ندارد، و حكم خواندن آن چهار آیه، در نماز واجب، در مسائل«1425 و 1426» ذكر شد و حکم خواندن آن در نماز مستحبی در مسألۀ «2099» ذکر می­شود.

مسأله 1505. دعا كردن در نماز اشكال ندارد؛ ^[426] ولی احتیاط مستحب است انسان به غیر عربی دعا نكند.

مسأله 1506. اگر فرد قسمتی از حمد و سوره و ذكرهای نماز را عمداً یا احتیاطاً چند مرتبه بگوید، اشكال ندارد.

· احكام سلام كردن و جواب سلام دادن در نماز و غیر نماز

مسأله 1507. انسان در حال نماز، نباید به دیگری سلام كند و اگر دیگری به او سلام كند، باید جواب سلام وی را بدهد، با رعایت دو نکته:

الف. نمازگزار در جواب نباید کلمه‌‌ای را بر اصل سلام اضافه نماید؛ مثلاً اگر فردی به نمازگزار بگوید: «سَلامٌ عَلَیْکُمْ» در مقابل، نمازگزار نباید عمداً در جواب بگوید: «سَلامٌ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَكاتُه».

ب. اگر فرد سلام کننده جارّ و مجرور را بعد از کلمۀ «سلام» ذکر نماید، مثلاً بگوید: «سلامٌ عَلَیْك» یا «سلامٌ عَلَیْکُمْ»، بنابر احتیاط لازم نمازگزار در جواب سلام، نباید کلمۀ «عَلَیْک» یا «عَلَیْکُمْ» را قبل از کلمۀ «سلام» بگوید.

امّا اگر فرد سلام کننده جارّ و مجرور را قبل از کلمۀ «سلام» ذکر نماید، مثلاً بگوید: «عَلَیْكُمُ السَّلام»، نمازگزار می‌‌تواند جارّ و مجرور را مقدّم بر سلام یا مؤخّر از آن ذکر نماید، مثلاً بگوید: «عَلَیْكُمُ السَّلام» یا «السَّلامُ عَلَیْكُم» یا «سَلامٌ عَلَیْكُم».

همچنین، احتیاط مستحب آن است كه در نماز، جواب سلام كاملاً همان طوری باشد كه او سلام كرده است؛ مثلاً اگر فرد گفته: «سَلامٌ عَلَیْکُمْ»، نمازگزار در جواب بگوید: «سَلامٌ عَلَیْکُمْ‌‌»، و اگر فرد گفته: «سَلامٌ عَلَیْك»، نمازگزار بگوید: «سَلامٌ عَلَیْك»، و اگر فرد گفته: «السَّلامُ عَلَیْك»، نمازگزار بگوید: «السَّلامُ عَلَیْك».

مسأله 1508. اگر فردی به قصد سلام کردن، کلمۀ «سَلام» را به تنهایی و بدون ذکر جارّ و مجرور - مانند «عَلَیْك» - بگوید، جواب سلام او واجب است و نمازگزار در نماز به عنوان پاسخ سلام، می‌‌تواند کلمۀ «سَلام» را به تنهایی بکار برد، یا اینکه «سَلامٌ عَلَیْك» بگوید و کلمۀ «عَلَیْك» را اظهار نماید.

مسأله 1509. اگر زن یا مرد نامحرم یا بچّۀ مُمیّز - معنای مُمیّز در مسألۀ«4» بیان شد - به نمازگزار سلام كند، نمازگزار باید جواب او را بدهد و اگر زن به لفظ «سَلامٌ عَلَیكْ» یا «سَلامٌ عَلَیكَ» به مرد نمازگزار سلام كند، نمازگزار مرد می‌‌تواند در جواب بگوید: «سَلامٌ عَلَیكْ» یا «سَلامٌ عَلَیكِ» یعنی كاف را کسره ( ـِ ) بدهد.

مسأله 1510. واجب است نمازگزار جواب سلام را به «قصد تحیّت» بگوید و مانعی ندارد كه قصد دعا هم بكند، یعنی از خداوند متعال برای كسی كه سلام كرده، سلامتی بخواهد.

مسأله 1511. انسان باید جواب سلام را چه در نماز و چه در غیر نماز، فوراً بگوید و اگر عمداً یا از روی فراموشی جواب سلام را به قدری طول بدهد كه اگر جواب بگوید، عرفاً جواب آن سلام به حساب نیاید، چنانچه در نماز باشد، نباید جواب بدهد و اگر در نماز نباشد، جواب دادن واجب نیست.

مسأله 1512. فرد باید جواب سلام را چه در نماز و چه در غیر نماز، طوری بگوید كه سلام كننده بشنود، ولی اگر سلام كننده ناشنوا باشد یا سلام كننده سلام داده و سریع رد شود، چنانچه ممكن باشد كه جواب سلام را با اشاره یا مانند آن به او بفهماند، جواب دادن لازم است و اگر فهماندن جواب سلام به سلام کننده ممکن نباشد، جواب دادن در نماز جایز نیست و در غیر نماز نیز لازم نمی‌باشد.

مسأله 1513. اگر مجری رادیو یا تلویزیون به مخاطبین خود سلام کند و مخاطبین به‌طور غیر حضوری از طریق رادیو یا تلویزیون، سلام وی را بشنوند، جواب سلام بر آنان واجب نیست؛ ^[427] همچنین، جواب سلام نامه، پیامک، ایمیل و مانند آن واجب نیست.

امّا اگر فرد در قالب یک ارتباط زنده مانند تماس تلفنی یا موبایل به دیگری سلام کند، به گونه‌‌ای که دو طرف صدای یکدیگر را به هنگام گفتگو، به‌طور مستقیم دریافت می‌‌کنند، جواب سلام لازم است.

مسأله 1514. اگر نمازگزار جواب سلام را عمداً ندهد، هرچند معصیت كرده، ولی نمازش صحیح است.

مسأله 1515. اگر كسی غلط سلام كند، جواب سلام واجب است و بنابر احتیاط لازم، باید جواب سلام را به‌طور صحیح بگوید؛

البتّه، اگر غلط طوری باشد که عرفاً سلام حساب نشود، جواب آن واجب نیست، بلکه در حال نماز جایز نیست.

مسأله 1516. جواب سلام كسی كه از روی مسخره یا شوخی سلام می‌كند، همچنین جواب «سلام وِداع» واجب نیست، بلکه در حال نماز جایز نیست.

شایان ذکر است، منظور از «سلام وداع» سلامی است که هنگام جدایی از هم برای خداحافظی گفته می­شود و از این قبیل است سلامی که سخنران به عنوان اعلان پایان سخنرانی خویش می‌گوید.

مسأله 1517. اگر كسی به عدّه‏ای سلام كند، جواب سلام او بر همۀ آنان واجب است؛ ولی اگر یكی از آنان جواب دهد، كافی است، ^[428] هرچند جواب دهنده که مخاطب فرد سلام کننده بوده، بچّۀ نابالغ ممیّز باشد؛

مثلاً سخنرانی که از قبل از شروع سخنرانی، در اوّلین لحظۀ ملاقات، به جمع حاضر در آن مکان سلام می‌‌کند یا فردی که وارد مسجد یا مکانی دیگر می‌‌شود و به جمع حاضر در آن مکان سلام می‌‌کند یا مجری رادیو و تلویزیون که در اوّلین لحظۀ ملاقات، به مخاطبین حاضر در همان مکان، سلام می‌‌نماید و موارد دیگرِ مانند آن، جواب سلام او بر همۀ مخاطبین حاضر که به آنها سلام شده است، واجب می‌باشد؛ ولی اگر یكی از آنان جواب دهد كافی است ^[429] و در این حکم، فرقی بین گفتن «سَلامٌ عَلَیْکُمْ» یا «سَلامٌ عَلَیْکُمْ جَمیٖعاً» نیست.

مسأله 1518. اگر كسی به عدّه‏ای سلام كند و شخصی كه سلام كننده قصد سلام دادن به او را نداشته باشد جواب بدهد، باز هم جواب سلام او بر آن عدّه واجب است.

مسأله 1519. اگر فرد به عدّه‏ای سلام كند و كسی كه بین آنها مشغول نماز است، بداند كه سلام كننده قصد سلام كردن به او را نداشته و به دیگران که مشغول نماز نیستند سلام کرده است، در این صورت فرد نمازگزار نباید جواب بدهد، هرچند افراد دیگر که به آنان سلام شده جواب سلام را عمداً یا سهواً نگویند.

مسأله 1520. اگر فرد به عدّه‏ای سلام كند و كسی كه بین آنها مشغول نماز است شک كند كه سلام كننده، قصد سلام كردن به او را هم داشته یا نه، نباید در بین نماز جواب بدهد. همچنین، اگر بداند قصد او را هم داشته، ولی دیگری زودتر جواب سلام را بدهد، بنابر احتیاط واجب نباید جواب بدهد؛ ^[430]

امّا اگر بداند قصد او را هم داشته و دیگری جواب ندهد، یا شک كند كه دیگران جوابش را داده‏اند یا نه، باید جواب او را بگوید.

مسأله 1521. اگر دو نفر با هم به یكدیگر سلام كنند، بنابر احتیاط واجب، باید هر یک جواب سلام دیگری را بدهد.

مسأله 1522. جواب سلام مرد و زن غیر مسلمان در صورتی كه کافر ذمّی نباشند، واجب نیست و اگر ذمّی باشند، بنابر احتیاط واجب، به كلمۀ «عَلَیْك» اكتفا شــود.

مسأله 1523. سلام كردن مستحب است و همان طور که گفته شد جواب سلام واجب است؛ ولی عباراتی مثل«سلامت باشید»، «التماس دعا»، «صبح بخیر»، «خیلی ممنون» و مانند آن جواب سلام محسوب نمی­شوند. همچنین تکان دادن سر یا دست، برداشتن کلاه و مانند آن برای جواب سلام کافی نیست.

مسأله 1524. مستحب است که سواره به پیاده و ایستاده به نشسته و كوچكتر به بزرگ‌تر سلام كند و انسان در غیر نماز، جواب سلام را بهتر از سلام بگوید؛ مثلاً اگر كسی گفت: «سَلامٌ عَلَیْكُمْ» در جواب بگوید: «سَلامٌ عَلَیْكُمْ وَرَحْمَةُ اللّه‏».