شرایط اکتفا به نیابت در نماز قضا

نماز قضای نیابتی چنانچه دارای شرایط ذیل باشد، می‌توان به آن اکتفا کرد و باعث می‌شود نماز از عهده و ذمّۀ کسی که نماز قضا داشته، ساقط گردد.

· شرط اوّل، دوّم و سوّم: نایب، شیعۀ دوازده امامی و عاقل و بنابر احتیاط واجب بالغ باشد

مسأله 2142. نایب باید شیعۀ دوازده امامی و عاقل باشد و چنانچه جنون ادواری (گاه به گاه) داشته باشد، نیابت وی در وقت جنون صحیح نیست.

مسأله 2143. نایب بنابر احتیاط واجب باید بالغ باشد. بنابراین، کافی بودن نیابت یا‌ استیجار بچّۀ نابالغ ممیّز - هرچند با اذن ولیّش - برای خواندن نمازهای قضای میّت محلّ اشکال است. ^[541]

· شرط چهارم: نایب در عمل قصد نیابت داشته باشد

مسأله 2144. در صورتی می‌توان به عمل نایب اکتفا نمود که وی قصد نیابت داشته و عمل را به قصد فارغ شدن و پاک شدن ذمّۀ منوب عنه (مثلاً میّت) انجام دهد. بنابراین، اگر فرد تنها عمل را انجام داده و ثوابش را به فرد مورد نظر هدیه کند، کافی در نیابت نیست.

· شرط پنجم: نایب هنگام انجام عمل، منوب عنه را - هرچند اجمالاً - معیّن نماید

مسأله 2145. نایب برای تعیین منوب عنه لازم نیست اسم او را بداند؛ بلکه مثلاً اگر نیّت كند از طرف كسی نماز می‌خوانم كه برای او اجیر شده‏ام، كافی است و لازم نیست اسم یا فامیل آن میّت را بداند یا نامش را بر زبان بیاورد.

· شرط ششم: نایب گیرنده اطمینان به انجام اصل عمل توسط نایب داشته ‌باشد

مسأله 2146. شرط ششم در اکتفا به عمل نیابتی آن است که فرد اطمینان به انجام اصل عمل توسط نایب داشته باشد. بنابراین، اگر نایب خبر دهد که نماز را از طرف منوب عنه (مثلاً میّت) به‌جا آورده است، امّا نایب گیرنده اطمینان به انجام عمل نداشته باشد، بنابر احتیاط واجب نمی‌تواند به گفته او اکتفا کند. ^[542]

· شرط هفتم: نایب عمل را به‌طور صحیح انجام دهد

مسأله 2147. ذمّۀ منوب عنه (مثلاً میّت) وقتی بری و پاک می‌شود که نایب، عمل را به‌طور صحیح انجام دهد؛

بر این اساس، نایب باید احکام نماز که محلّ ابتلای اوست و در صحّت نماز نقش دارد به گونه‌ای که ندانستن آنها موجب باطل شدن نماز می‌گردد را بداند هرچند این امر با تعلیم و ارشاد ديگری در هنگام انجام هر عمل باشد؛ امّا دانستن احکامی که در نماز محلّ ابتلای او نیست، مثل بعضی از شکّیات و سهویّات یا مبطلات لازم نیست.

مسأله 2148. اگر بفهمند كسی را كه برای نمازهای میّت اجیر كرده‏اند، عمل را به‌جا نیاورده یا باطل انجام داده، باید دوباره اجیر بگیرند.

مسأله 2149. هر گاه فرد بداند نایب، نماز را به‌جا آورده، ولی شک داشته باشد که آن را به‌طور صحیح انجام داده است یا نه، می‌تواند بنای بر صحیح بودن عمل او بگذارد.

بنابراین، در مورد استیجار نایب باید شخصی را اجیر كنند كه اطمینان داشته باشند عمل را انجام می‏دهد و احتمال عقلایی بدهند عمل را به‌طور صحیح انجام می‏دهد. ^[543]

مسأله 2150. كسی كه برای نماز قضای میّت نایب شده است، باید یا مجتهد باشد و به نظر اجتهادی خویش نماز قضای نیابتی را بخواند یا آنكه عمل به احتیاط كند (در صورتی كه موارد احتیاط را كاملاً بداند) یا اگر مجتهد نیست و نمی‌خواهد احتیاط نماید یا آشنا به موارد احتیاط نیست، باید نماز را بر طبق فتوای مجتهدی كه تقلید از او صحیح است، انجام دهد.

در این حکم، فرقی نیست که نایب اجیر باشد یا به سبب جُعاله یا شرط ضمن عقد، نیابت نماید یا نیابت او تبرّعی و به‌طور مجّانی باشد.

مسأله 2151. اگر با اجیر قید كنند كه عمل را به‌طور مخصوصی انجام دهد، طوری که اجیر کننده تنها همان کیفیّت خاص از عمل را بخواهد و یا بدون آنکه قید کنند، معلوم باشد که تنها کیفیّت خاصّی از عمل را از او می‌خواهند، اجیر باید عمل را همان طور به‌جا آورد؛

مثلاً اگر مستأجر در قرارداد اجاره از اجیر خواسته تسبیحات اربعه را سه بار بگوید یا در صورت شک در تعداد ركعات، هرچند شک از شک­های صحیح باشد نماز را دوباره بخواند، اجیر باید مطابق خواستۀ مستأجر رفتار نماید.

البتّه، اگر اجیر بداند عمل به آن کیفیّت باطل است، در این صورت، عقد اجاره باطل می‌باشد؛ مثل آنکه موضوع عقد اجاره تنها نماز با تیمّم باشد، در حالی که وظیفۀ اجیر انجام وضو برای نماز است.

مسأله 2152. اگر با اجیر هیچ قید یا شرطی نكنند كه عمل را به‌طور مخصوصی انجام دهد، در آن عمل باید به تكلیف خود رفتار نماید و طبق فتوای مرجع تقلید خویش عمل کند و احتیاط مستحب آن است كه از وظیفۀ خودش و میّت و ولیّ او (در صورتی که انجام نماز، وظیفۀ ولیّ مثل پسر بزرگ‌تر باشد) هر كدام كه به احتیاط نزدیک‌تر است، به همان عمل كند؛ مثلاً اگر وظیفۀ میّت گفتن سه مرتبه تسبیحات اربعه بوده و تكلیف او یک مرتبه است، سه مرتبه تسبیحات اربعه بگوید.

مسأله 2153. اگر مورد عقد اجاره عمل صحیح در نزد میّت یا ولیّ او باشد و با او کیفیّت خاصّی از عمل شرط نشده باشد، یعنی مستأجر در قرارداد اجاره، مثلاً نماز صحیح در نزد میّت یا ولیّ او را که موجب فراع ذمّۀ متوفّیٰ گردد از اجیر بخواهد، باید اجیر مطابق با نظر متوفّیٰ یا ولیّ او نماز را انجام ‌دهد، مگر اینكه بداند نماز به آن صورت باطل است؛ البتّه در این صورت، اگر اجیر آنچه را که خلل به آن از جاهل قاصر در نزد میّت یا ولیّ او بخشیده شده، ترک نماید اشكال ندارد؛

مثلاً اگر متوفّیٰ یا ولیّ او - از روی اجتهاد یا تقلید - گفتن سه بار تسبیحات اربعه را واجب بداند (واجب غیر رکنی) و اجیر حسب اجتهاد یا تقلید خویش گفتن یک بار را کافی بداند، اجیر در فرض مسأله می­تواند به گفتن یک بار تسبیحات اربعه اکتفا نماید. ^[544]

مسأله 2154. اگر با اجیر به‌طور صریح شرط نكنند كه نماز را با چه مقدار از مستحبات آن بخواند، باید مقداری از مستحبات نمازهای یومیّه را كه معمول است به‌جا آورد؛ مگر آنكه قرینه یا نشانۀ‌ اطمینان‌آوری باشد که بفهماند منظور مستأجر، بیش از مقدار واجب نماز نیست یا آنکه منظور، انجام همۀ مستحبات معمول نمازهای یومیّه نیست؛ بلکه منظور، تعداد معیّنی از مستحبات است.

· شرط هشتم: نایب، بنابر احتیاط واجب، از انجام بعضی از شرایط و کارهای اختیاری نماز ناتوان نباشد

مسأله 2155. اگر فردی که از انجام بعضی از شرایط و کارهای اختیاری نماز ناتوان است - حتّی به صورت مجّانی و بدون اجرت، به نیابت از دیگری عمل را به‌جا آورد - بنابر احتیاط واجب نمی‌توان به عمل او اکتفا کرد.

بنابراین، مثلاً نیابت کسی که به علّت عذری، با تیمّم یا نشسته یا با بدن یا لباس نجس نماز می‌خواند یا توانایی اصلاح حمد و سوره­اش را ندارد، یا دائم الحَدَث بوده و بی‌اختیار از او ادرار یا مدفوع خارج می‌شود یا زن مستحاضه یا فردی که نقص عضو داشته و یکی از اعضای سجده مثل دست یا پا را نداشته باشد، بنابر احتیاط واجب کافی نیست؛ ولی نیابت و اجیر گرفتن كسی كه وظیفۀ او وضو یا غسل جبیره‌ای است و با چنین وضو یا غسلی نماز می‌خواند، اشكال ندارد.