احکام نمازهای مستحبی

مسأله 2087. انسان می‌تواند نمازهای مستحبی، چه نافله‌های شبانه‌روزی و چه غیر آن را نشسته بخواند، هرچند توانایی ایستاده خواندن آنها را داشته باشد و لازم نیست در این حال، هر دو ركعت را یک ركعت حساب كند و اگر بخواهد هر دو ركعت را یک ركعت حساب كند، بنابر احتیاط واجب، بار دوّم را به نیّت رجاء انجام دهد؛ مثلاً نافلۀ مغرب را که چهار رکعت با دو سلام است، رجاءً چهار رکعت دیگر با دو سلام هم، به آن اضافه کند که مجموعاً هشت رکعت می‌شود.

مسأله 2088. بهتر است فرد نمازهای مستحبی، چه نافله‌های شبانه‌روزی و چه غیر آن را ایستاده بخواند، به جز نافلۀ عشاء (وُتَیْره) كه بنابر احتیاط واجب، باید نشسته خوانده شود.

مسأله 2089. نمازهای مستحبی را در حال اضطرار و عدم توانایی، می‌توان خوابیده به پهلوی راست یا چپ یا خوابیده به پشت (طبق وظیفۀ فرد) به‌جا آورد و در این حال رکوع و سجده با اشارۀ سر انجام می‌شود و امّا در حال اختیار، جواز آن محلّ اشکال است، هرچند انجام دادن آن به این کیفیّت رجاءً اشکال ندارد.

مسأله 2090. انسان می‌تواند یک رکعت از نماز مستحبی نماز (غیر از نافلۀ عشاء) را ایستاده و ركعت دیگر را نشسته به‌جا آورد؛ بلكه جایز است قسمتی از یک ركعت را ایستاده و قسمتی از آن را نشسته انجام دهد.

مسأله 2091. هر گاه انسان نماز مستحبی را نشسته بخواند و مقداری از آخر سوره، مثلاً یک آیه یا دو آیه را باقی بگذارد، سپس برخیزد و باقیماندۀ سوره را بخواند و از حال ایستاده به رکوع رود و نماز را ادامه دهد، در حکم نماز ایستاده حساب شده و ثواب نماز ایستاده را دارد.

مسأله 2092. نماز مستحبی را می‌توان در حال راه رفتن خواند. همچنین، می‌شود نماز مستحبی را در حال سواری در ماشین، قطار، هواپیما، کشتی و مانند آن به‌جا آورد.

شایان ذکر است، در دو صورت فوق استقرار بدن و رعایت قبله در حال نماز لازم نیست و نمازگزار برای انجام رکوع و سجده با سر اشاره می‌نماید و با امكان اشاره با سر، اشاره با چشم كافی نیست و نیز استحباب گفتن ذكر «بِحَوْلِ اللّهِ وَقُوَّتِهِ أَقُوْمُ وَأَقْعُدُ» و ذكر «سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ» در نماز مستحبی نشسته یا در حال راه رفتن یا سواره ثابت نیست، ولی گفتن آن رجاءً مانعی ندارد.

البتّه، برای خواندن نماز مستحبی در غیر این دو صورت (راه رفتن و سواری)، بنابر احتیاط واجب باید قبله رعایت شود.

مسأله 2093. رعایت قبله در نمازهایی که زمان حضور امام زمان واجب است - مثل نماز عید فطر و عید قربان - لازم است، هرچند این نمازها در زمان حاضر مستحب حساب شوند؛

امّا آن دسته از نمازهای مستحبی که به سبب نذر و مانند آن بر فرد واجب شده است، چنانچه آن را در حال راه رفتن یا سواری بخوانند، رعایت قبله در مورد آن لازم نیست.

مسأله 2094. خواندن نماز مستحبی در خانه كعبۀ و بر بام آن، اشكال ندارد، بلكه مستحب است در داخل خانه مقابل هر ركنی دو ركعت نماز بخوانند.

مسأله 2095. گفتن اذان و اقامه برای نمازهای مستحبی، مشروع نیست؛ ولی پیش از نماز عید فطر و قربان در صورتی كه با جماعت بخوانند، مستحباست سه مرتبه بگویند: «الصَّلاةَ».

مسأله 2096. كسی كه نمی‏تواند وضو بگيرد يا غسل كند، جايز است نمازهایمستحبی را كه وقت معيّن دارد - مانند نافله‏های شبانه‌روزی - چنانچه از برطرف شدن عذرش تا آخر وقت آن نماز نا‌امید است، با تيمّم بخواند؛ ^[534] ولی اگرمأيوس نباشد و احتمال عقلایی دهد تا آخر وقت عذر او برطرف می‏شود، احتياط لازم آن است كه آنهارا در اوّل وقت به‌جا نياورد؛

امّا نمازهای مستحبی كه وقت معيّن ندارد - مانند نماز جعفر طیّار - در صورتی كه نمی‏تواند وضو بگيرد يا غسل كند (بر حسب وظیفه)، مطلقاً می‏تواند با تيمّم نماز را بخواند.

مسأله 2097. بعضی از نمازهای مستحبی مثل نماز لیلة الدفن (نماز وحشت) كه بعد از حمد، سوره یا آیۀ مخصوصی دارد، اگر انسان بخواهد به دستور آن نماز رفتار کند، باید همان سوره یا آیه را بخواند؛

امّا در نمازهای مستحبی که بعد از حمد، سورۀ خاصّی برای آن وارد نشده است، نمازگزار می‌تواند خواندن سوره را ترک نماید یا در بین خواندن سوره، آن را رها نموده و بقیّۀ سوره را نخواند و به رکوع برود، هرچند آن نماز به سبب نذر كردن بر فرد واجب شده باشد. همچنین، خواندن دو یا چند سوره بعد از حمد در نمازهای مستحبی جایز است.

مسأله 2098. احتیاط واجب آن است که نمازگزار در نمازهای مستحبی مانند نافله‌های شبانه‌روزی، از یک سوره به سورۀ دیگر پس از رسیدن به نصف آن، عدول نکند؛ بلکه اگر مشغول خواندن سورۀ­ «قُلْ هُوَ اللّهُ‏ أَحَد» یا «قُلْ یا أَیُّها الْكافِرُوْنَ» در نماز مستحبی شده باشد، احتیاط واجب آن است که از این دو سوره به سورۀ دیگری عدول نکند، هرچند به نصف سوره نرسیده باشد.

مسأله 2099. خواندن سوره‌های سجده­دار در نماز مستحبی جایز است و نمازگزار بعد از خواندن آیۀ سجده، سجدۀ تلاوت را در بین نماز انجام داده سپس نماز را ادامه دهد و این کار ضرری به صحیح بودن نماز مستحبی نمی­زند.

مسأله 2100. خواندن نمازهای مستحبی برای مردان در مساجد بعید نیست افضل از خواندن آنها در منزل و مانند آن باشد؛ ولی به‌جا آوردن مخفیانۀ نمازهای مستحبی افضل از انجام آشکار آنها است و حکم خواندن نماز در مسجد برای بانوان در مسألۀ«1144» ذکر شد.

مسأله 2101. اگر فرد نوافل شبانه‌روزی را در وقت معیّن شده برای آن نخواند، مستحب است قضای آن را به‌جا آورد؛ البتّه قضای نمازهای مستحبی که در حال بیماری از انسان فوت گردیده، تأکید نشده است.

شایان ذکر است، اگر فرد از خواندن قضای نافله‌های شبانه‌روزی ناتوان باشد، مستحب است به ازای هر دو رکعت یک مُدّ (750 گرم) طعام صدقه به فقیر بدهد و اگر توانایی این مقدار را هم ندارد، مستحب است یک مُدّ طعام برای نافله‌های شبانه و یک مُدّ طعام برای نافله‌های روزانه به فقیر صدقه بدهد.

مسأله 2102. تعجیل در قضای نافله‌های شبانه‌روزی مستحب است و بهتر آن است كه قضای نوافل شب را در شب و قضای نوافل روز را در روز به‌جا آورند.

مسأله 2103. كسی كه نماز قضا دارد، می‌‌تواند نماز مستحبی بخواند؛ ولی تأخیر در خواندن نماز قضای واجب، به مقداری که عرفاً کوتاهی و سهل‌انگاری در انجام آن محسوب گردد، جایز نیست.

مسأله 2104. شکستن نماز مستحبی جایز است، هرچند احتیاط مستحب آن است که نمازگزار در حال اختیار نماز مستحبی را نشکند و اگر انسان خواندن نماز مستحبی - مانند نافلۀ شب - را نذر نماید، چنانچه به قصد وفای به نذر مشغول نماز مذکور شود، می­تواند آن را بشکند و دوباره بخواند تا زمانی که حَنْث نذر محسوب نشود، هرچند این کار خلاف احتیاط استحبابی است.

· زیاد و کم کردن اجزا در نماز مستحبی

مسأله 2105. اگر نمازگزار در نماز مستحبی، رکنی را سهواً ترک نماید و وقتی متوجّه شود که شرعاً نمی‏تواند برگردد و آن رکن را به‌جا آورد، نمازش باطل می‌شود؛ ^[535] مثلاً اگر در نافلۀ مغرب، هنگام خواندن تشهّد یا بعد از سلام نماز متوجّه شود دو سجدۀ رکعت اوّل را انجام نداده، نمازش باطل است.

مسأله 2106. اگر فرد در نماز مستحبی سهواً رکن را زیاد نماید نمازش باطل نمی‌شود، مثلاً اگر در نافلۀ ظهر در یک رکعت سهواً دو رکوع انجام دهد، نماز نافله باطل نمی‌شود.

مسأله 2107. اگر نمازگزار یكی از كارهای نافله را فراموش كند و زمانی یادش بیاید كه مشغول ركن بعد از آن شده، باید كار فراموش شده را انجام دهد و دوباره آن ركن را به‌جا آورد و در این حال زیادی رکن، نماز مستحبی را باطل نمی‌‌کند؛

مثلاً اگر نمازگزار در نافلۀ صبح در ركوع یادش بیاید كه قرائت (حمد و سوره) را نخوانده یا اینکه مثلاً در نماز اوّل ماه، به جای سی بار سورۀ قدر، یک بار توحید را خوانده، باید برگردد و آن را بخواند و دوباره به ركوع برود و در این حال زیادی رکوع، نافله را باطل نمی‌کند.

همچنین، اگر در نافلۀ صبح رکوع را فراموش کند و در سجدۀ دوّم یادش بیاید باید برگردد و رکوع را به‌جا آورد و دوباره دو سجده را انجام دهد و زیادی دو سجده نافله را باطل نمی‌کند.

شایان ذكر است، اگر برگشتن و به‌جا آوردن جزء فراموش شده، باعث زیاد شدن ركعت باشد، این حکم جاری نمی‌شود؛ مثلاً اگر در ركعت دوّم یادش بیاید كه قرائت در ركعت اوّل را فراموش كرده است، نمی‌تواند برگردد؛ زیرا در این صورت، انجام قرائت و آنچه بعد از آن است، موجب زیادی ركعت در نماز می‌شود.

· شک و گمان در کارها و ذکرهای نماز مستحبی

مسأله 2108. اگر انسان شک كند نماز مستحبی را خوانده یا نه، چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طیّار وقت معیّن نداشته باشد، بنا بگذارد كه نخوانده است. همچنین است اگر مثل نافلۀ شبانه‌روزی وقت معیّن داشته باشد و پیش از گذشتن وقت، شک كند كه آن را به‌جا آورده یا نه؛

ولی اگر بعد از گذشتن وقت آن شک كند كه نماز را خوانده است یا نه، به شکّ خود اعتنا نكند.

مسأله 2109. اگر نمازگزار در شمارۀ ركعت‌‌های نماز مستحبی شک كند، چنانچه طرف بیشتر شک، نماز را باطل می‌كند، بنا را بر كمتر بگذارد، مثلاً اگر نمازگزار در نافلۀ صبح شک كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است؛

امّا چنانچه طرف بیشتر شک، نماز را باطل نمی‌كند، مثلاً شک كند كه دو ركعت خوانده یا یک ركعت، به هر طرف شک عمل كند، نمازش صحیح است؛ البتّه اگر در نماز وتر در تعداد ركعت‌ها شک كند، احتیاط آن است كه آن نماز را دوباره بخواند.

مسأله 2110. حكم «گمان» در نمازهای مستحبی نسبت به ركعات، بنابر احتیاط واجب مانند حكم «یقین» است؛ به این معنا که نمازگزار مخیّر نیست بنا را بر کمتر یا بیشتر بگذارد، بلکه بنابر احتیاط واجب باید به گمان خویش عمل کند؛ مگر آنکه عمل نمودن بر طبق گمان باطل کننده نماز باشد.

مسأله 2111. اگر فرد در نماز مستحبی دو ركعتی، گمانش به سه ركعت یا بیشتر برود، به گمان خویش اعتنا نكند و نمازش صحیح است؛ مثلاً اگر در نماز غفیله گمان داشته باشد که سه رکعت خوانده، ولی احتمال عقلایی هم بدهد که دو رکعت خوانده باشد، بنا می‌گذارد که دو رکعت خوانده است.

مسأله 2112. شک و گمان در کارها و ذکرهای نماز مستحبی، مانند نماز واجب است. بنابراین، اگر هنگام شک یا گمان، از محلّ آن نگذشته باشد، آن جزء را به‌جا آورد و اگر محلّ آن گذشته باشد، به شکّ خود اعتنا نکند.

مسأله 2113. اگر در نماز نافله كاری كند كه برای آن در نماز واجب، سجدۀ سهو واجب می‌شود، یا یک سجده را فراموش نماید و وارد جزئی شود که شرعاً نمی‌تواند برگردد و آن را به‌جا آورد، لازم نیست بعد از نماز سجدۀ سهو یا قضای سجده را به‌جا آورد.

مسأله 2114. اگر فرد در نماز مستحبی ذکر واجب رکوع یا سجده را فراموش کند و بعد از سر برداشتن از رکوع یا سجده یادش بیاید، نباید برگردد، بلکه نماز را ادامه دهد و لازم نیست سجدۀ سهو انجام دهد. ^[536]