قسم اوّل: حیوان

· حکم برداشتن حیوان در غیر آبادی

مسأله 1409. اگر انسان حیوانی را که مالک داشته و صاحبش آن را گم کرده، در غیر آبادی - مانند صحرا، کوه و دشت - بیابد، در صورتی که حیوان توانایی حفظ و همین طور دفاع از خود نسبت به درندگان کوچکی مثل گرگ و روباه را داشته باشد، ^[1201] فرد حقّ گرفتن حیوان را ندارد؛

پس اگر آن را بگیرد گناهکار است و تا زمانی که حیوان را به صاحبش برنگردانده، چنانچه از بین برود یا نقص و عیبی بر آن وارد آید، ضامن است و رها کردن حیوان در جایی که آن را پیدا کرده، جایز نیست؛

البتّه، اگر از پیدا شدن صاحبش نا‌امید شود، باید آن را با اجازۀ حاکم شرع از طرف صاحبش صدقه دهد. ^[1202]

مسأله 1410. اگر انسان در جایی که - با توضیحات مسألۀ قبل - حقّ گرفتن حیوان را ندارد آن را بگیرد، باید خوراک و آنچه برای حفظ حیوان لازم است را تأمین کند و نمی‌تواند این هزینه‌ها را بعداً از مالک بگیرد.

شایان ذکر است، چنانچه در این مدّت از محصولات حیوان - مانند شیر و پشم آن - استفاده کرده باید عوض آن را بپردازد. همین طور، در صورتی که سوار حیوان شده یا او را در باربری به کار گرفته - با توضیحی که در مسألۀ «1497» ذکر می­شود - پرداخت اجرت المثل بر او لازم می‌باشد.

مسأله 1411. اگر انسان حیوانی را که توانایی دفاع از خود نسبت به درندگان کوچک را ندارد، ^[1203] در غیر آبادی بیابد، می‌تواند آن را بگیرد؛

پس اگر در آن محل عدّه‌ای وجود داشته باشند که اُتراق کرده‌اند، باید از صاحب حیوان فحص نماید و پیدا شدن حیوان را - با کیفیّتی که در مسألۀ «1434» ذکر می‌شود - به آنان اطلاع ‌دهد.

مسأله 1412. اگر در مسألۀ قبل بعد از اعلام، صاحب حیوان پیدا نشد، بین دو کار مخیّر است:

الف. حیوان را برای خود بردارد (تملّک نماید) و از آن برای مصرف خوراکی استفاده کند یا اینکه حیوان را بفروشد.

در این صورت، اگر صاحبش پیدا شود، باید قیمت حیوان را به او بدهد، هرچند نسبت به مالک مدیون به حساب نمی‌آید. ^[1204]

ب. حیوان را تا وقتی از پیدا شدن صاحبش نا‌امید نشده، نزد خود نگه دارد.

در این صورت، حیوان به عنوان «امانت شرعی» ^[1205] دست اوست و اگر بدون کوتاهی در نگهداری یا تصرّف غیر مجاز از بین برود یا نقص و عیبی بر آن وارد آید، چیزی بر عهدۀ او نیست.

مسأله 1413. اگر صاحب حیوان آن را در صحرا یا بیابان یا بین راه و مانند آن رها کرده باشد، چنانچه از آن اعراض کرده و تملّکش را برای دیگران مباح نموده باشد، آن حیوان حکم مباحات اصلی را دارد و انسان می‌تواند آن را بگیرد و نسبت به آن ضامن نمی‌باشد.

مسأله 1414. اگر صاحب حیوان به علّت ناتوانی از تأمین هزینه‌های آن یا ناتوانی از درمان بیماری حیوان یا به جهت خستگی و در راه ماندگی حیوان، آن را در بیابان و مانند آن رها کرده، طوری که امکان به همراه بردن حیوان یا ماندن در نزد آن برایش فراهم نباشد، چنانچه در آن مکان آب و گیاه وجود دارد یا حیوان می‌تواند خود را به محلّ آب و علوفه برساند و زندگی کند، کسی حقّ گرفتن آن را ندارد و اگر بگیرد ضامن است؛

ولی اگر آن محل طوری است که حیوان در آنجا از بین می‌رود، هر کسی می‌تواند آن را بردارد؛ مگر آنکه مالک، موقّتاً آن را در محل رها کرده و قصد داشته باشد قبل از وارد آمدن خطر بر حیوان برگردد، که در این صورت برداشتن و اخذ حیوان برای دیگران جایز نیست.

· حکم برداشتن حیوان در آبادی

مسأله 1415. اگر انسان حیوانی را که مالک دارد در آبادی بیابد، حقّ گرفتن آن را ندارد و اگر آن را بگیرد، باید اعلام کند و از صاحبش فحص و تحقیق نماید تا وی را بیابد؛

علاوه بر آن، احکامی که در مسائل «1409 و 1410» ذکر شد نیز در مورد آن جاری می‌شود و اگر از پیدا شدن صاحب حیوان نا‌امید شود، باید - با اجازۀ حاکم شرع بنابر احتیاط واجب - آن را از طرف صاحبش صدقه دهد؛ ^[1206]

البتّه، در صورتی که حیوان به علّتی مانند مریضی از تلف شدن در امان نباشد، فرد می‌تواند برای محفوظ ماندن حیوان از خطر، آن را بگیرد و نسبت به آن ضامن نمی‌باشد ^[1207] و لازم است نسبت به صاحبش تفحّص کند و چنانچه از پیدا شدن آن مأیوس شود، آن را با توضیح فوق صدقه دهد.

مسأله 1416. منظور از «آبادی» که در مسألۀ قبل ذکر شد، محلّی است که حیوان در آن به‌طور معمول از درندگان در امان می‌باشد؛ مانند شهرها و روستاها و اطراف آن تا حدودی که رفتن حیوان به آن حدود معمول و متعارف است.

مسأله 1417. اگر حیوانی مانند مرغ یا برّه که صاحب آن هم معلوم نیست وارد ملک شخصی فردی مانند خانه، باغ، مزرعه شود، وی حقّ گرفتن آن را ندارد، ^[1208] ولی می‌تواند آن را از ملک خود بیرون کند و در این صورت ضامن تلف یا نقص حیوان نیست؛ ^[1209]

امّا اگر حیوان را بگیرد، در مورد آن حکم «مال مجهول ‌المالک» که توضیح آن در مسائل «1454 و بعد از آن» ذکر می‌شود، جاری می‌گردد.

· احکام دیگر حیوان پیدا شده

مسأله 1418. کسی که حیوان گمشده را گرفته، باید هزینه‌هایی را که برای نگهداریش لازم است، تأمین کند.

البتّه، در مواردی که گرفتن حیوان برایش شرعاً جایز است، چنانچه هنگام تأمین هزینه‌های مذکور قصد مجانیّت نداشته و شخصی هم که حاضر به تأمین مجّانی حیوان باشد یافت نشود، می‌تواند بعداً آنها را از مالک بگیرد؛

در غیر این صورت، حقّ رجوع به مالک را ندارد.

مسأله 1419. اگر حیوان گمشده‌ای که فرد آن را برداشته، منفعتی مانند شیر و پشم داشته باشد، در مواردی که گرفتن حیوان برای فرد شرعاً جایز بوده، می‌تواند از آن منافع - با توجّه به قیمت آنها - به جای هزینه‌ها و مخارجی که انجام داده، استفاده کند.

مسأله 1420. اگر انسان پرنده‌ای مانند کبوتر را که قدرت پرواز دارد ^[1210] و از حوزۀ اختیار مالکش خارج شده است بگیرد، چنانچه صاحبش نامعلوم باشد، می‌تواند بدون تحقیق و تفحّص از صاحبش، آن را برای خود بردارد و تملّک نماید، ^[1211] امّا اگر صاحبش معلوم است، باید آن را به وی برگرداند. ^[1212]

مسأله 1421. اگر فرد حیوانی را خریداری نماید و بعد بفهمد که حیوان مذکور سرقت شده، چنانچه صاحبش را می­شناسد، باید آن را به صاحبش تحویل دهد، و‌گرنه در مورد آن حکم مال مجهول المالک که توضیح آن در مسائل «1454 و بعد از آن» ذکر می‌شود، جاری می‌گردد.

همین طور است حکم، اگر حیوانی امانت نزد انسان گذاشته شده یا حیوان بیمار بوده و جهت درمان نزد دامپزشک سپرده شده، ولی صاحبش برای دریافت آن مراجعه نکرده است.