شرایط واجب شدن امر به معروف و نهی از منكر

مسأله 368. امر به معروف و نهی از منکر، در صورتی واجب می‌شود که شرایط ذیل وجود داشته باشد:

1. معروف از واجبات و منكر از محرّمات (کارهای حرام) باشد.

2. کسی که امر به معروف یا نهی از منکر می‌کند، معروف و منكر را - هرچند به‌طور اجمالی - بشناسد.

3. کسی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند، احتمال تأثیر در شخص خلافكار بدهد.

4. شخص خلافکار، قصد انجام منکر را داشته باشد یا مشغول به انجام آن باشد.

5. شخص خلافكار در ارتکاب منکر یا ترک واجب، معذور نباشد.

6. امر به معروف و نهی از منکر برای کسی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند، سختی فوق‌العاده­ای که معمولاً تحمّل نمی­شود (حَرَج) یا ضرر جانی یا آبرویی یا مالی به مقدار قابل توجّه نداشته باشد.

توضیح شرایط مذکور، در مسائل بعد ذکر می‌شود.

· شرط اوّل: معروف از واجبات و منكر از محرّمات باشد

مسأله 369. در واجب شدن امر به معروف و نهی از منكر، شرط است معروفی که به آن امر می‌شود، از واجبات (امور واجب) باشد و همینطور منكری که از آن نهی می­شود، از مُحرّمات (امور حرام) باشد.

شایان ذکر است، در مواردی که انجام معروف، مستحب یا انجام منکر، مکروه است، امر به معروف و نهی از منکر مستحب می‌باشد.

البتّه در امر به معروف و نهی از منكر نسبت به مستحبات و مکروهات، لازم است شخصیّت فردی که مورد امر و نهی قرار می‌گیرد، در نظر گرفته شود كه اذیّت نشده و به او اهانت نگردد. همچنین، نباید در امر به مستحبات و نهی از مکروهات، زیاد سخت‌گیری شود كه سبب انزجار فرد از دین و برنامه‏های دینی گردد.

· شرط دوّم: معروف و منكر را - هرچند به‌طور اجمالی - بشناسد

مسأله 370. کسی که می‌خواهد امر به معروف و نهی از منكر کند، باید بداند کاری که فرد آن را ترک نموده، از واجبات است یا کاری که فرد آن را مرتکب شده، از گناهان می‌باشد.

بنابراین، کسی که معروف و منكر را نمی‌شناسد و آنها را از یکدیگر تشخیص نمی‌دهد، بر وی امر به معروف و نهی از منكر واجب نیست، هرچند گاهی برای امر‌ به‌ معروف ‌و نهی از منكر، یاد ‌گرفتن و شناخت معروف و منكر از باب مقدّمه، واجب می‌شود. ^[192]

· شرط سوّم: احتمال تأثیر در شخص خلافكار بدهد

مسأله 371. در واجب شدن امر به معروف و نهی از منکر شرط است که فرد، احتمال عقلایی تأثیر در شخص خلافکار را بدهد؛

امّا اگر انسان می‌داند امر و نهی او اثر ندارد، هرچند مشهور بین فقها آن است كه در این صورت وظیفه­ای ندارد و امر به معروف و نهی از منكر بر او واجب نیست، ولی احتیاط واجب آن است كه كراهت و ناراحتی خود را از كارهای ناشایستۀ خلافكار به هر طوری كه ممكن است (با گفتار یا رفتار یا نوشتار و مانند آن) اظهار نماید، هرچند بداند كه در او اثر نخواهد داشت.

مسأله 372. اگر بعضی از افراد، امر به معروف و نهی از منکر کنند و مؤثّر واقع نشود و بعضی دیگر از افراد، احتمال عقلایی بدهند که امر به معروف و نهی از منکر آنان، مؤثّر باشد، بر آنان واجب است که امر به معروف و نهی از منکر نمایند.

· شرط چهارم: شخص قصد ارتکاب منکر را داشته یا مشغول انجام آن باشد

مسأله 373. اگر فرد قصد انجام منکر یا ترک واجب را داشته باشد یا آنکه مشغول به انجام منکر و ترک واجب باشد، امر به معروف و نهی از منکر واجب است و برای واجب شدن امر به معروف و نهی از منکر لازم نیست فرد، قصد استمرار و اصرار بر انجام منکر یا ترک واجب را داشته باشد.

بنابراین، چنانچه انسان اطمینان داشته باشد شخصی قصد دارد گناهی را مرتکب شود یا واجبی را ترک نماید، امر به معروف و نهی از منكر نسبت به وی، قبل از به وقوع پیوستن عمل خلاف، واجب است، هرچند اوّلین باری باشد که فرد مذکور تصمیم بر ارتکاب گناه یا ترک واجب گرفته و هنوز هم مشغول انجام معصیت یا ترک واجب نشده باشد.

مسأله 374. اگر انسان احتمال بدهد شخصی قصد ارتکاب منکر یا ترک واجب را دارد، ولی اطمینان ندارد، امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست.

مسأله 375. چنانچه شخص خلافكار نخواهد كارهای خلاف خود را تكرار كند و دوباره مرتكب آن شود، امر به معروف و نهی از منكر واجب نیست؛

بلکه اگر انسان احتمال عقلایی (احتمال قابل توجّه) بدهد که شخص خلافکار، قصد ندارد كارهای خلاف خود را تكرار كند، در این صورت نیز امر به معروف و نهی از منكر واجب نیست.

· شرط پنجم: شخص در ارتکاب منکر یا ترک واجب معذور نباشد

مسأله 376. اگر شخص، كار منکری را انجام دهد و اعتقاد داشته باشد که آن کار، حرام نیست، بلكه مثلاً مُباح می‌باشد و یا آنکه كار واجبی را ترک كرده و اعتقاد داشته باشد که آن کار، واجب نیست، در این صورت، چنانچه در مورد این اعتقادش، شرعاً معذور باشد، امر به معروف و نهی از منكر واجب نیست؛ مثل اینکه آن شخص در موضوع اشتباه نموده یا نظر فقهی مرجع تقلید او چنین باشد؛

البتّه اگر منكر از كارهایی باشد كه شارع مقدّس هرگز به وقوع آن راضی نیست، مثل کشتن فردی که جانش محترم است، جلوگیری از آن واجب می‌باشد، هرچند انجام دهنده معذور باشد و یا حتّی مكلّف هم نباشد.

مسأله 377. اگر فرد احتمال بدهد شخصی که منکر را مرتکب می‌شود یا واجب را ترک می‌کند، در مورد آن، شرعاً معذور می‌باشد، چنانچه ظاهر حال بر عذر نداشتن وی، در انجام منکر یا ترک واجب باشد، امر به معروف و نهی از منکر، با وجود سایر شرایط آن، واجب است؛

امّا اگر ظاهر حالی وجود نداشته باشد یا ظاهر حال بر عذر داشتن وی در انجام منکر یا ترک واجب باشد، امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست. ^[193]

· شرط ششم: امر به معروف و نهی از منکر، حرج یا ضرر جانی یا آبرویی یا مالی به مقدار قابل توجّه نداشته باشد

مسأله 378. اگر ضرر جانی یا آبرویی و یا مالی به مقدار قابل توجّه، شخص امر كننده به معروف و نهی كننده از منكر یا افراد دیگر از مسلمانان را تهدید كند یا موجب مشقّت و سختی شود که معمولاً تحمّل نمی‌شود، امر به معروف و نهی از منكر واجب نیست؛ مگر اینكه كار معروف و منكر به قدری نزد شارع مقدّس، مهمّ باشد كه باید در راه آن، ضررها و دشواری‌ها را تحمّل نمود.

به‌طور کلّی در این گونه موارد، ضرری که متوجّه فرد یا مسلمانان دیگر می‌شود، با خوبی و بدی آن عمل (معروفی که ترک یا منکری که انجام می‌شود)، از نظر درصد احتمال و اهمیّت مورد آن، مقایسه و بررسی می‌گردد و گاهی در صورت ضرر هم، وظیفۀ امر به معروف و نهی از منكر ساقط نمی‌شود.