شرایط كسانی كه مستحقّ زكات‌اند

مستحقّین زکات که می‌توان زکات را به آنان پرداخت نمود، علاوه بر شروطی که سابقاً گذشت، باید دارای شرایط دیگری نیز باشند که در مسائل بعد ذکر می‌شود.

· شرط اول: زکات گیرنده باید شیعۀ دوازده امامی باشد

مسأله 991. كسی كه انسان می‏تواند زكات خود را به او بدهد، باید شیعۀ دوازده امامی باشد؛ ^[578]

بنابراین، اگر انسان كسی را شیعه بداند و به او زكات بدهد، بعد معلوم شود شیعه نبوده، باید دوباره زكات بدهد، حتّی اگر تحقیق كرده یا به حجّت شرعی (مثل بیّنه) استناد كرده باشد، بنابر احتیاط واجب، باید دوباره زكات را بپردازد. ^[579]

مسأله 992. اگر شیعۀ فقیر، بچّۀ نابالغ یا دیوانه باشد، انسان می‌تواند به ولیّ شرعی او زكات بدهد، به قصد اینكه آنچه می‌دهد ملک طفل یا دیوانه باشد و می‌تواند خودش یا به وسیلۀ یک نفر امین زكات را به مصرف طفل یا دیوانه برساند؛

ولی نباید این كار با حقّ حضانت (سرپرستی) كسی كه بچّه را نگهداری می‌كند یا ولایت فردی كه ولیّ شرعی او است منافات داشته باشد و باید موقعی كه زكات را به مصرف آنان می‌رساند، نیّت زكات كند.

· شرط دوّم: زکات گیرنده زکات را در مسیر حرام مصرف نکند

· شرط سوّم: بنابر احتیاط واجب پرداخت زکات کمک به گناه یا تشویق بر کار قبیح و ناپسند برای گیرندۀ آن محسوب نشود

· شرط چهارم: بنابر احتیاط واجب شراب‌خوار و بی‌نماز نبوده و آشکارا معصیت نکند

مسأله 993. احکام مربوط به شرط دوّم و سوّم و چهارم در مورد مستحقّین زکات، همانند مبحث خمس می‌باشد که تفصیل آن در مبحث «مصرف خمس» بیان شد.

· شرط پنجم: زکات گیرنده، واجب النّفقۀ زکات دهنده نباشد

o جایز نبودن پرداخت نفقات واجب یا توسعه‌ای از زکات (بنابر احتیاط واجب)

مسأله 994. انسان نمی‌تواند مخارج و نفقات لازم كسی را كه مثل اولاد یا پدر و مادر یا زن دائمی خویش، كه نفقه و مخارجش بر او واجب است از زكات بدهد.

شایان ذکر است، حکم مذکور در مورد اجداد و جدّات - هر چه بالا روند - و نیز نوه­ها - هر چه پایین آیند - بنابر احتیاط واجب می­باشد.

همچنین، بنابر احتیاط واجب، نباید زكات خود را به فردی ‌که واجب النّفقۀ او محسوب می‌‌شود، بدهد كه در نفقات توسعه‌‌ای ‌غیر واجبش صرف نماید، در صورتی ‌كه فرد توانایی داشته باشد آن را از مالش مجّاناً بدهد.

البتّه این حكم در موردی است كه پرداخت زكات، به عنوان فقر باشد؛ امّا اگر زكات را به عنوان دیگری به او بدهد، اشكال ندارد؛ مثل اینكه آن فرد، «غارِم و بدهكار» یا «ابن السبیل» باشد و از جهت مذكور استحقاق دریافت زكات را داشتهباشد.

o فردی که قادر به تأمین نفقات از غیر زکات نیست

مسأله 995. اگر فرد تمكّن و توانایی نداشته باشد نفقات کسی را که مسؤولیّت تأمین نفقات وی بر عهدۀ اوست بدهد (از انفاق عاجز باشد)، می‌تواند زکات خویش را - با رعایت سایر شرایط استحقاق - به وی بپردازد، هرچند احتیاط مستحب ترک این كار است.

o پرداخت زکات به واجب النفقه جهت تأمین نفقات دیگران

مسأله 996. اگر مسؤولیّت تأمین نفقات افرادی بر عهدۀ فردی باشد که خود واجب النفقۀ شخص دیگر است، ولی آن افراد واجب النفقۀ شخص مذکور محسوب نشوند و تأمین نفقات آنان بر وی واجب نباشد، چنانچه فرد مذکور توانایی تأمین نفقات آن افراد را نداشته باشد، آن شخص می­تواند - با رعایت سایــــر شرایط استحقاق - زکاتش را به فرد مذکــور بدهــد كه به مصــرف آنان برسانــد.

جهت توضیح حکم مذکور، چند مثال ذکر می­شود:

مثال اوّل: اگر فرزند انسان فقیر باشد و نتواند مخارج همسر دائمیش (عروس انسان) را بپردازد، انسان می­تواند زکات خویش را - با رعایت سایر شرایط استحقاق - به پسرش داده تا آن را صرف نفقات همسرش نماید.

مثال دوّم: اگر پدر انسان فقیر باشد و نتواند مخارج همسر دائمیش (زن پدر یا نامادری انسان) را بپردازد، فرزند می‌تواند زکات خویش را - با رعایت سایر شرایط استحقاق - به پدرش داده تا آن را صرف نفقات همسرش نماید.

مثال سوّم: اگر زوجۀ انسان، سرپرستی فرزندانی را که از شوهر سابقش دارد عهده­دار باشد و شوهر سابق یا کسی که نفقۀ اولاد بر او واجب است، مخارج اولاد را ندهد و زوجه نیز فقیر باشد و نتواند مخارج فرزندانش را بدهد، انسان می­تواند زکات خویش را - با رعایت سایر شرایط استحقاق - به همسرش داده تا آن را صرف نفقات اولادش از شوهر سابق نماید.

o پرداخت زکات به فقیری که مسؤولیّت تأمین نفقاتش بر عهده شخص دیگر است

مسأله 997. پرداخت زكات به زن فقیری که همسر دائمی فردی است و شوهرش نفقۀ او را می‌پردازد، جایز نیست؛ بلكه اگر شوهرش می‌تواند نفقۀ همسرش را بدهد، ولی از پرداخت نفقه امتناع می‌ورزد، چنانچه بتوان او را - بدون مشقّتی که معمولاً تحمّل نمی­شود (حَرَج) - مجبور به پرداخت نفقه كرد، (هر چند با مراجعه به مراکز دولتی و حکومتی)، نمی‌توان به چنین زنی زكات داد؛

امّا اگر شوهر نمی‌تواند مخارج او را بدهد یا با وجود اینکه توانایی دارد آن را نمی‌دهد و مجبور كردن او به پرداخت نفقه امكان ندارد یا حَرَجی است، می‌توان با رعایت سایر شرایط استحقاق به وی زكات داد.

مسأله 998. در موارد دیگر - غیر از مورد زنی که عقد دائم شوهرش است که حکم آن در مسألۀ قبل بیان شد - اگر فقیری واجب النّفقۀ شخص یا اشخاصی باشد و آن شخص یا اشخاص آمادگی داشته باشند نفقۀ وی را بپردازند، چنانچه مطالبۀ نفقه از آنان با منّتی كه معمولاً قابل تحمّل نیست (حَرَج) همراه نباشد، پرداخت زکات به فقیر مذكور بنابر احتیاط واجب جایز نیست.

امّا اگر آن شخص یا اشخاص عاجز و ناتوان از پرداخت نفقۀ وی باشند یا نفقه دادن آنان با منّتی همراه باشد كه به‌طور معمول غیر قابل تحمّل (حَرَجی) است یا با وجود تمکّن مالی حاضر به تأمین نفقات وی نیستند و عمداً امتناع می­ورزند، در چنین مواردی، می‌توان با رعایت سایر شرایط استحقاق به فقیر مذکور زكات داد، چه اینکه اجبار آنان بر پرداخت نفقه ممكن باشد و چه ممكن نباشد.

o پرداخت زکات زوجه به شوهر فقیر خویش

مسأله 999. زن می‌تواند به شوهر خود که شرعاً فقیر محسوب می‌شود و سایر شرایط استحقاق زکات را دارا است، زكات بدهد، هرچند شوهر زكات را صرف مخارج خود آن زن نماید.

o پرداخت زکات بابت نفقات زوجه‌ای که حقّ نفقه ندارد

مسأله 1000. زنی كه عقد موقّت شده اگر فقیر باشد، شوهرش و دیگران می‌توانند - با رعایت سایر شرایط استحقاق ^[580] - به او زكات بدهند. ^[581]

شایان ذکر است، این حكم در مورد زنی كه در عقد دائم فرد می‌باشد و فقیر است، ولی نفقه­اش با شرط ضمــن عقــد و ماننــد آن ساقط شــده، نیز جاری اســت؛

امّا اگر ساقط شدن نفقه به سبب ناشزه بودن باشد، حكم مذكور محلّ اشكال است و احتیاط واجب در ترک پرداخت زکات به اوست.

o پرداخت زکات به فرزند جهت ادای بدهی

مسأله 1001. اگر انسان زكات را به فرزندش بدهد كه با آن دین و بدهی خود را ادا كند، در صورتی که فرزند مذکور استحقاق دریافت زکات را دارا باشد، مثل اینکه فقیر یا غارم باشد، اشكال ندارد.

o پرداخت زکات جهت هزینه ازدواج فرزند یا پدر

مسأله 1002. پدر می‌تواند به پسرش که احتیاج به ازدواج دارد و استحقاق دریافت زکات را نیز دارا می‌باشد، مثل اینکه فقیر است، زکات خود را بدهد تا زن بگیرد و حکم پسر نسبت به پدر خویش نیز، همین طور است.

o پرداخت زکات به واجب النفقه بعد از وفات

مسأله 1003. اگر فرد بمیرد و زکات بدهكار باشد، چنانچه كسانی كه واجبالنّفقۀ او در زمان حیات بوده­اند، فقیر باشند، می­توان زکات مذكور را - با رعایت سایر شرایط استحقاق - به آنان پرداخت نمود.

· شرط ششم: در صورتی که زکات دهنده عام و غیر سیّد است، زکات گیرنده، هاشمی و سیّد نباشد

مسأله 1004. زکات فرد عام (غیر سیّد) بر فرد سیّد حرام است و سیّد نمی‌تواند از غیر سیّد زكات بگیرد، ^[582] مگر در حال اضطرار و بنابر احتیاط واجب، باید اضطرار به حدّی باشد كه نتواند از خمس و سایر وجوهات، مخارج خود را تأمین كند و بنابر احتیاط واجب، در صورت امكان باید در هر روز به گرفتن مخارج ضروری همان روز اكتفا كند؛ امّا شخص سیّد، می‌تواند زکاتش را به فرد سیّد یا غیر سیّد بدهد.

مسأله 1005. در حرام بودن زکات فرد عام بر سیّد، فرقی بین سهم فقرا و سایر موارد مصرف زکات - حتّی سهم عاملین و کارگزاران زکات و سهم فی سبیل اللّه – نمی‌باشد؛ ^[583] همچنان که فرق ندارد خود فرد بخواهد زکات را به مستحقّ بپردازد یا این کار توسط حاکم شرع انجام شود.

مسأله 1006. حرام بودن زکات فرد غیر سیّد بر فرد سیّد، اختصاص به مورد زکات واجب دارد و شامل زکات مستحبی نمی‌شود. بنابراین، در اموالی که پرداخت زکات آنها مستحب است، دادن زکات مستحبی فرد عام به فقیر سیّد، به خودی خود اشکال ندارد.

مسأله 1007. به كسی كه معلوم نیست سیّد است یا نه، می‌توان زكات داد؛ ولی اگر خودش، ادّعای سیادت كند، جایز نیست فرد غیر سیّد به او زكات بدهد و در این صورت، با دادن زكات به چنین فردی، زکات از او ساقط نمی‌شود.

شایان ذکر است، راه‌های اثبات سیادت در مسألۀ‌ «805» ذکر شد.