شرایط عمل (کار مورد جعاله)

مسأله 627. کاری که جعاله نسبت به آن انجام می‌شود، باید شرایط ذیل را داشته باشد:

1. حلال باشد؛

2. از اموری نباشد که دریافت مزد و عوض در ازای انجام آن شرعاً‌ غیر مجاز است؛

3. معقول بوده و بی­فایده نباشد.

توضیح این موارد، در مسائل بعد ذکر می‌گردد.

o 1. حلال باشد

مسأله 628. اگر جعاله برای انجام عمل حرام، مانند نواختن موسیقی حرام، تولید شراب، انجام معاملۀ ربوی و مانند آن منعقد شود، باطل است و توضیح بیشتر در این مورد، در فصل «اجاره» ^[604] ذکر شد.

مسأله 629. اگر انجام عمل مورد جعاله، با ارتکاب کار حرام توسط عامل محقّق شود، دو صورت دارد:

الف. جاعل، جعاله را فقط برای همان مورد قرار داده باشد؛ مثل اینکه بگوید: «چنانچه فرد جنب یا حائضی مسجد را جارو بزند، به او فلان مال را می‌دهم»؛ در این صورت، جعاله صحیح نیست و ثابت بودن اجرت ‌المثل نیز در چنین موردی محلّ اشکال می‌باشد.

ب. جاعل، جعاله را فقط برای همان مورد قرار نداده باشد؛ مثل اینکه بگوید: «هر کس مسجد را جارو بزند، به او فلان مال را می‌دهم» و زن حائض یا فرد جنبی این کار را انجام دهد، در این صورت جعاله صحیح بوده و عامل مستحقّ جُعْل می‌باشد، هرچند مرتکب معصیت شده است.

o 2. از اموری نباشد که دریافت مزد در ازای انجام آن شرعاً‌ غیر مجاز است

مسأله 630. اگر جعاله برای کارهایی منعقد شود که شرعاً باید به‌طور مجّانی انجام شود - نه در مقابل عوض - مانند قضاوت توسط قاضی شرعی، جعاله صحیح نیست و توضیح بیشتر در این مورد، در فصل «اجاره»، مسائل «552 تا 555» ذکر شد.

مسأله 631. اگر مال فردی در اختیار انسان باشد، دو صورت دارد:

الف. گاه لازم است آن را به دست صاحبش برساند؛

ب. گاه کافی است موانع را برای آنکه صاحب مال بتواند آن را در اختیار بگیرد، برطرف نماید و لازم نیست آن را به دستش برساند. ^[605]

با توجّه به مطلب فوق:

1. اگر جاعل بگوید: «هر کس مال مرا به دستم برساند، فلان مبلغ به او می‌دهم»، کسی که مال در دست اوست، در مورد «ب» - مانند وقتی که مال دیگری در منزل انسان جا مانده - می‌تواند برای رساندن مال به وی، عوض تعیین شده در جعاله (جُعْل) را مطالبه کند؛

ولی در مورد «الف» - مانند وقتی که انسان مال دیگری را غصب کرده است - نمی‌تواند برای رساندن مال به صاحبش جُعْل تعیین شده را طلب کند، زیرا انجام آن بدون دریافت عوض بر او واجب است.

2. اگر جاعل گفته باشد: «هر کس از گمشدۀ من خبر دهد، به او فلان مبلغ می‌دهم»، کسی که مال در دست اوست، چه در مورد «الف» و چه در مورد «ب»، از آنجا که انجام این کار بدون دریافت عوض بر او واجب است، نمی‌تواند جُعْل را دریافت نماید.

o 3. معقول بوده و بی‌فایده نباشد

مسأله 632. جعاله بر کاری که در نزد عقلا بی‌فایده به حساب می‌آید، صحیح نیست. بنابراین، اگر فرد بدون هدف معقولی بگویــد: «هر کس به فلان محلّ تاریـک برود یا حجم زیادی غذا بخورد، ^[606] فلان مبلغ به او می‌دهم»، جعاله صحیح نیست.

o چند مسأله دربارۀ شرایط کار مورد جعاله

مسأله 633. ویژگی‌ها و خصوصیّات کار مورد جعاله لازم نیست معلوم باشد و این یکی از فرق‌های بین اجارۀ اجیر و جعاله است. بنابراین، به عنوان نمونه در موارد ذیل جعاله صحیح است: ^[607]

الف. جاعل بگوید: «هر کس خانۀ مرا با رنگ مورد نظر نقّاشی کند، به او فلان مبلغ می‌دهم»، هرچند مساحت و خصوصیّات خانه که در سختی یا آسانی کار و یا مدّت زمان انجام آن مؤثّر است، معلوم نباشد.

ب. کار مورد جعاله یکی از دو یا چند عمل باشد، طوری که عامل مخیّر باشد هر یک از آنها را انجام دهد؛ مثل اینکه جاعل بگوید: «هر کس خانه‌ام را با کیفیّت معیّن رنگ زده یا کاغذ دیواری کند، به او فلان مبلغ می‌دهم»؛ چه اینکه عوض هر دو عمل را مانند هم یا متفاوت قرار دهد.

از حکم این مسأله، مورد مسألۀ بعد استثنا می‌شود.

مسأله 634. اگر کار مورد جعاله آن قدر مبهم باشد که عامل به علّت نامعلوم و مبهم بودن، نتواند آن را انجام دهد، جعاله باطل است؛ پس اگر جاعل بگوید: «هر کس حیوان گمشدۀ مرا به من برساند، فلان مبلغ به او می‌دهم» و مشخّص نکند آن حیوان پرنده است یا چهارپا یا غیر آن و شاهد و قرینه­ای هم بر این امر نباشد، جعاله صحیح نیست.

مسأله 635. کار مورد جعاله لازم نیست نفعی برای جاعل داشته باشد؛ پس اگر مثلاً جاعل بگوید: «هر کس فلان شخص را معالجه کند، مبلغی به او می‌دهم»، جعاله صحیح است، هرچند آن شخص نسبتی با جاعل نداشته باشد؛

بلکه اگر کاری باشد که نفعش به خود عامل می‌رسد، باز هم جعاله صحیح است؛ مثل اینکه بگوید: «اگر برای خودت لباسی بدوزی، فلان مبلغ به تو می‌دهم»؛

البتّه، چنانچه کار مورد جعاله از مواردی باشد که رضایت دیگری در انجام آن لازم است - مانند تصرّف در مال دیگری - باید با رضایت وی انجام شود تا کار، مشروع و حلال باشد، وگرنه جعاله صحیح نیست.

· عوض (جُعْل)

مسأله 636. جُعْل و عوض به صورت‌های مختلفی ممکن است قرار داده شود، همچون «عین مال» ^[608] مانند «100 هزار تومان پول» و «عمل»، مثل آنکه جاعل بگوید: هر کس فلان کار را انجام دهد، لباسی برایش می‌دوزم.

مسأله 637. چیزی که به عنوان جُعْل (عوض انجام کار) قرار داده می‌شود، لازم نیست کاملاً معلوم باشد و اگر طوری است که اقدام عامل بر انجام کار، غیر معقول و سفیهانه شمرده نشود، کافی است؛

پس اگر جاعل بگوید: «چنانچه کالای مرا به مبلغی بیش از 100 هزار تومان فروختی، مقدار اضافه مال خودت باشد» یا بگوید: «هر کس کیف پول گمشدۀ مرا بیابد، نیمی از پول‌های آن را به خودش می‌دهم» یا «به او 100 کیلو گرم برنج می‌دهم (و نوع آن را تعیین نکند)»، جعاله صحیح است.

مسأله 638. اگر جاعل بگوید: «هر کس اسب گمشدۀ مرا پیدا کند، پولی (یا چیزی) به او می‌دهم»، به جهت اینکه اقدام عامل برای یافتن اسب در ازای مبلغی کاملاً نامعلوم، سفیهانه و غیر معقول به حساب می‌آید، جعاله باطل است و اگر کسی کار را انجام دهد مستحقّ اجرت المثل می‌باشد.

مسأله 639. اگر عوض انجام کار (جُعْل) به صورت درصدی از هزینه‌های کار تعیین شود؛ مثلاً صاحب کار با معمار قرارداد جعاله منعقد کند و حقّ الزّحمۀ او را 10 درصد از مبلغ هزینه‌های کار - اعم از اجرت کارگر و... - قرار دهد، اشکال ندارد.