شرایط تحقّق صدقه

· رعایت شرایط هبه یا هر عنوانی که صدقه بر آن منطبق شده

مسأله 1321. کیفیّت و شرایط تحقّق صدقه بستگی به نوع و عنوانی دارد که بر آن منطبق می‌شود؛ پس اگر صدقه به صورت «هبه» باشد، باید شرایط هبه و اگر به صورت «وقف» باشد باید دارای شرایط وقف باشد و همین طور موارد دیگر؛ در مسائل بعد، چند نمونه از آن ذکر می‌شود.

مسأله 1322. اگر انسان بخواهد صدقه را با بخشیدن مالی به دیگری محقّق نماید - همان طور که بیشتر صدقه‌های متعارف در زمان ما چنین است - لازم است علاوه بر قصد قربت، شرایط هبه، مانند ایجاب و قبول و تحویل (قبض) در آن رعایت شود؛

امّا اگر فرد بخواهد با صلح بدون عوض مالِ خود به دیگری، آن را صدقه دهد، تحویل لازم نیست و ایجاب و قبول صلح، کافی می‌باشد.

همین طور، اگر فرد با وقف کردن مالش بخواهد آن را صدقه بدهد، همان طور که در فصل «وقف» ذکر می‌شود، قبض و تحویل لازم نیست؛ مگر آنکه وقف خاص باشد.

مسأله 1323. اگر انسان مالی را به عنوان صدقه به دیگری ببخشد (هبه کند) و به او تحویل دهد، نمی‌تواند از او پس بگیرد، هرچند هبه گیرنده جزء ارحام وی نباشد. ^[1140]

مسأله 1324. اگر فردی بخواهد صدقه را با بخشیدن طلبی که از دیگری دارد (بریء الذمّه کردن بدهکار) محقّق کند، کافی است قصد قربت داشته و ابراء ذمّۀ بدهکار و اسقاط طلب خویش را به نوعی ابراز کند؛ مثلاً بگوید: «طلبی را که از فلانی دارم بخشیدم» و همان طور که در مسائل «1276 و 1285» ذکر شد، قبول بدهکار لازم نیست.

مسأله 1325. اگر انسان بدون آنکه مال را از ملکیّت خود خارج کند، آن را به قصد قربت به‌طور مجّانی بذل نموده و در اختیار شخص دیگر قرار دهد و شخص مذکور در آن تصرّف نماید، صدقه محقّق می­شود؛ مانند اینکه غذای نذری را بدون آنکه ملک فقیر نماید، به قصد قربت در اختیارش گذاشته و وی آن را بخورد.

· لزوم قصد قربت در صدقه

مسأله 1326. صدقه بدون قصد قربت محقّق نمی‌شود؛ پس اگر کسی مالی را بدون قصد قربت به کسی هبه کرده یا مالی را وقف نموده یا بدهی بدهکار را بخشیده و وی را بریء الذمّه نماید، هبه، وقف، یا ابراء با رعایت سایر شرایط آن حاصل شده، امّا صدقه محقّق نشده است.

· حقّ فسخ در صدقه

مسأله 1327. قرار دادن حقّ فسخ در صدقه محلّ اشکال است؛ پس اگر فرد مالی را به قصد قربت به دیگری هبه نماید یا به‌طور مجّانی صلح کند - که چنین هبه یا مصالحه­ای با توجّه به تعریف صدقه، حکم صدقه را دارد - بنابر احتیاط واجب نمی­تواند در ضمن هبه یا صلح برای خویش حقّ فسخ قرار دهد؛

بنابراین، چنانچه فرد در ضمن هبه یا صلح مذکور برای خود حقّ فسخ قرار داده باشد، احتیاط واجب آن است که فسخ نکند و در صورت فسخ نیز، بنابر احتیاط و اجب طرفین بدون رضایت یکدیگر در مال تصرّف نکنند.

· تحقّق صدقه با پول انداختن در صندوق

مسأله 1328. محقّق شدن صدقه در مواردی که افراد برای کمک به فقرا یا ایتام و انفاقات مستحبی، پول را در صندوق یا قلّک و مانند آن می‌اندازند، چند صورت دارد:

الف. صندوق صدقه متعلّق به مؤسّسه‌ای خیریّه یا تشکّلی مانند آن ^[1141] - که عرفاً متولّی جمع‌آوری صدقات مستحبی و کمک به فقرا و ایتام محسوب می­شود باشد - چه اینکه صندوق در محلّ مؤسّسه یا محلّ تجمّع مردم یا خیابان و مانند آن باشد و یا در اختیار مردم در منازل یا اتومبیل و... قرار گرفته باشد؛

ب. صندوق صدقه، متعلّق به چند خانواده یا افراد گوناگون باشد؛ مثل اینکه صندوقی به عنوان تصدّق به فقرا یا ایتام، در قسمتی از آپارتمان، مجتمع یا اداره‌ای نصب شده و خانواده‌های متعدّد ساکن در آن یا کارمندان اداره، در آن پول بیندازند و فرد یا افرادی، متولّی عرفی جمع‌آوری صدقه به صورت مذکور و رساندن آن به نیازمندان باشند؛

در موارد «الف» و «ب»، با انداختن پول در صندوق به قصد تصدّق و انفاق، صدقه محقّق شده و پول از ملکیّت فرد خارج گردیده است. ^[1142]

ج. صندوق یا قلّک شخصی، که فرد برای کمک به فقرا در آن پول می‌اندازد تا پس از مدّتی پول‌های جمع‌آوری شده را به فقیر بدهد؛

در این صورت، با انداختن پول در صندوق یا قلّک، صدقه محقّق نمی‌شود و تا وقتی پول به فقرا یا وکیل آنان تحویل داده نشده، ^[1143] مال در ملکیّت مالک اولیّۀ پول باقی است. ^[1144]

· کنار گذاشتن پول به عنوان صدقه

مسأله 1329. اگر انسان پولی را به عنوان صدقه کنار بگذارد، با این امر صدقه محقّق نشده و حکم قسمت «ج» از مسألۀ قبل را دارد؛

البتّه، انسان می‌تواند مثلاً از فقیر معیّنی وکالت بگیرد تا صدقات و مبالغی را از طرف او قبول کرده و تحویل بگیرد تا بعداً به او برساند که در این صورت، خودش نیز می‌تواند پولی را به قصد اینکه مال فقیر باشد در محلّی قرار دهد و باکنار گذاشتن پول، صدقه محقّق می‌شود.

· قرض دادن به فقیر و احتساب آن بابت صدقه

مسأله 1330. اگر فرد مالی را به فقیر معیّن قرض بدهد، سپس در زمان‌هایی که قصد دارد صدقۀ مستحبی بپردازد - مثل صدقۀ اوّل ماه، صدقه ابتدای روز یا ابتدای شب، یا هنگام بیماری - بخشی از طلب مذکور را که از فقیر دارد به قصد قربت ابراء نماید و به وی ببخشد، صدقه محقّق می­شود و اطلاع دادن به فقیر جهت بریء الذمّه کردن وی لازم نیست. ^[1145]