زكات شتر، گاو و گوسفند

کسی که مالک «شتر» یا «گاو» یا «گوسفند» می‌باشد، در صورت دارا بودن شرایط عمومی که قبلاً ذکر شد و شرایط اختصاصی که خواهد آمد، باید زکات شتر یا گاو یا گوسفند خویش را بپردازد.

· شرایط اختصاصی تعلّق زكات به شتر، گاو و گوسفند

o شرط اوّل: مالک بتواند در اموال مذکور عرفاً تصرّف داشته باشد

مسأله 932. اگر مالک شتر یا گاو یا گوسفند، به سبب عاملی برای مدّت قابل توجّهی نتواند در مالش تصرّف نماید، مثل آنکه مالش به سرقت رفته یا غصب شده یا گم شده ‌باشد، آن مال زکات ندارد.

o شرط دوم: حیوانات مذکور در تمام سال از چراگاههای طبیعی واقع در دشت، بیابان و مانند آن، چرا نمایند ^[567]

مسأله 933. شتر، گاو و گوسفندانی که در طول سال از چراگاه‌های طبیعی استفاده می‌‌کنند، زکاتشان واجب است و فرق ندارد علف و گیاهی که حیوان از آن چرا می‌کند، بدون مالک باشد یا دارای مالک باشد، علف مذکور خشک باشد یا تازه.

بنابراین، اگر فرد مالک زمینی باشد که دارای علف‌ها و گیاهان خودرو است و گوسفندانش در طول سال در آن چرا می‌کنند، در صورت جمع بودن سایر شرایط، باید زکات آنها را بپردازد.

مسأله 934. اگر شتر یا گاو یا گوسفند در تمام سال یا مقداری از آن، از علف چیده شده یا زراعتی که کاشته شده تغذیه نماید، زکات ندارد و فرق ندارد علف یا زراعت، مال مالک حیوانات باشد یا فرد دیگر، غصبی باشد یا مباح و نیز فرقی ندارد چریدن حیوان به اختیار صاحب حیوان باشد یا از روی ناچاری.

مسأله 935. اگر شتر یا گاو یا گوسفند در تمام سال، مقدار كمی از علف چیده شده بخورد یا مقدار اندکی از زارعت مزرعه تغذیه نماید، به‌طوری كه عرفاً بگویند: «در تمام سال از علف بیابان و مانند آن، چرا نموده یا چرا می‌کند»، پرداخت زكات آن واجب می‌باشد و میزان در تشخیص امر مذکور عرفی است و بر عهدۀ خود مکلّف می­باشد.

مسأله 936. اگر برای چراندن شتر، گاو و گوسفند در مراتع و چراگاه­های طبیعی واقع در دشت یا بیابان و مانند آن، فرد را مجبور نمایند تا پول یا مالی را به ناحقّ بپردازد، باز هم به حیوانات مذکور عرفاً «سائمه» گفته می­شود و باید زكات آنها را در صورت جمع بودن سایر شرایط بپردازد.

مسأله 937. اگر انسان برای شتر، گاو و گوسفند خود چراگاهی را كه كسی نكاشته، خریداری نماید یا اجاره كند، بنابر احتیاط، واجب است زکات آنها را بپردازد. ^[568]

o شرط سوم: فرد یک سال زکاتی - با وجود سایر شرایط عمومی و اختصاصی - مالک حیوانات مذکور باشد

مسأله 938. زكات شتر، گاو و گوسفند در صورتی واجب می‏شود كه انسان یازده ماه تمام، مالک حیوانات مذکور باشد و سایر شرایط عمومی یا اختصاصی زکات نیز در طول این مدّت جمع باشد.

بنابراین، اگر چهارپایان مذکور در بین یازده ماه، از ملک فرد خارج شوند، مثل اینکه آنها را بفروشد یا تعداد آنها از نصاب اوّل زکات آن حیوان كمتر شود، زكات بر او واجب نیست؛ امّا از بین رفتن بعضی از شرایط، بعد از تمام شدن ماه یازدهم و پس از ورود به ماه دوازدهم، اثری ندارد و زکات به حیوانات مذکور تعلّق گرفته و واجب است پرداخت شود.

مسأله 939. اگر فرد پیش از تمام شدن ماه یازدهم، گاو و گوسفند و شتری را كه دارد با حیوانی از جنس خودش یا غیر جنس خودش عوض كند و این كار به قصد فرار از زكات نباشد، در این صورت، زكات بر او واجب نیست؛

امّا اگر این تعویض برای فرار از زکات انجام می‌شود، مثلاً به قصد فرار از زکات، 50 گوسفند بدهد و 50 گوسفند دیگر بگیرد، در صورتی كه هر دو مورد، یک نوع منفعت داشته باشند، ^[569] مثلاً هر دو گوسفند شیرده باشند و سایر شرایط تعلّق زکات هم تا تمام شدن ماه یازدهم باقی بماند، احتیاط لازم آن است كه زكات آنها را بدهد.

o شرط چهارم: تعداد حیوانات مذکور، به حدّ نصاب برسد

مسأله 940. «شتر» دوازده نصاب دارد:

اوّل: «5» شتر و زكات آن یک گوسفند است و تا تعداد شترها به این مقدار نرسد، زكات ندارد.

دوّم: «10» شتر و زكات آن «2» گوسفند است.

سوّم: «15» شتر و زكات آن «3» گوسفند است.

چهارم: «20» شتر و زكات آن «4» گوسفند است.

پنجم: «25» شتر و زكات آن «5» گوسفند است.

ششم: «26» شتر و زكات آن یک شتری است كه داخل سال دوّم ^[570] شده باشد.

هفتم: «36» شتر و زكات آن یک شتری است كه داخل سال سوّم شده باشد.

هشتم: «46» شتر و زكات آن یک شتری اسـت كه داخل سال چهارم شــده باشد.

نهم: «61» شتر و زكات آن یک شتری است كه داخل سال پنجم شده باشد.

دهم: «76» شتر و زكات آن «2» شتری است كه داخل سال سوّم شده باشند.

یازدهم: «91» شتر و زكات آن «2»شتری است كه داخل سال چهارم شده باشــند.

دوازدهم: «121» شتر و بالاتر از آن است كه باید یا برای هر «40» شتر، یک شتری بدهد كه داخل سال سوّم شده باشد و یا برای هر «50» شتر یک شتری بدهد كه داخل سال چهارم شده باشد و یا با «40» و «50»، هر دو حساب كند و در بعضی موارد هم مخیّر است كه با «40» یا «50» حساب كند مانند «200»، ولی در هر صورت، باید طوری حساب كند كه چیزی باقی نماند یا اگر چیزی باقی می‌ماند، از «9» شتر بیشتر نباشد؛ مثلاً اگر «140» شتر دارد، باید برای «100» شتر، «2» شتری كه داخل سال چهارم شده و برای «40» شتر، یک شتری كه داخل سال سوّم شده، بدهد.

مسأله 941. زكات ما بین دو نصاب واجب نیست، پس اگر تعداد شترهایی كه دارد از نصاب اوّل كه «5» است بگذرد، تا به نصاب دوّم كه «10» است نرسیده باشد، فقط باید زكات «5» شتر آن را بدهد و حکم در نصاب‌های بعد نیز همین طور است.

مسأله 942. «گاو» دو نصاب دارد:

نصاب اول: «30» تا است که زکات آن یک گوساله‏ كه داخل سال دوّم شده می‌باشد و احتیاط واجب است كه آن گوساله نر باشد و تا تعداد گاوها به «30» نرسیده، زکات واجب نیست.

نصاب دوم: «40» است و زكات آن یک گوسالۀ ماده‏ای است كه داخل سال سوّم شده باشد و زكات ما بین «30» و «40» واجب نیست، مثلاً كسی كه «39» گاو دارد، فقط باید زكات «30» گاو را بدهد.

نیز اگر از «40» گاو زیادتر داشته باشد، تا به «60» نرسیده، فقط باید زكات «40» گاو را بدهد و بعد از آنكه به «60» رسید چون دو برابر نصاب اوّل را دارد، باید دو گوساله‏ای كه داخل سال دوّم شده بدهد.

همچنین، هر چه بالا رود، باید یا بر اساس عدد «30» یا «40»، یا هر دو حساب كند و زكات آن را به دستوری كه گفته شد بدهد؛ ولی باید طوری حساب كند كه چیزی باقی نماند، یا اگر چیزی باقی می‌ماند از «9» تا بیشتر نباشد، مثلاً اگر «70» گاو دارد، باید با «30» و «40» حساب كند، چون اگر فقط بر اساس عدد «30» حساب كند، «10» گاو زكات نداده می‌ماند، و در بعضی موارد مانند «120»، مخیّر است.

مسأله 943. «گوسفند» 5 نصاب دارد:

اول: «40» عدد است و زكات آن یک گوسفند است و تا تعداد گوسفندان به عدد «40» نرسیده است، زكات ندارد.

دوم: «121» است و زكات آن «2» گوسفند می‌باشد.

سوم: «201» است و زكات آن «3» گوسفند می‌باشد.

چهارم: «301» است و زكات آن «4» گوسفند می‌باشد.

پنجم: «400» و بالاتر از آن است كه باید برای هر «100» گوسفند یک گوسفند بدهد.

مسأله 944. زكات ما بین دو نصاب واجب نیست، پس اگر تعداد گوسفندهای كسی از نصاب اوّل كه «40» است بیشتر باشد، تا به نصاب دوّم كه «121» است نرسیده باشد، فقط باید زكات «40» گوسفند را بدهد و زیادی آن زكات ندارد و حكم در نصاب‌های بعد نیز همین طور است.

مسأله 945. برای واجب شدن زکات حیوانات، در مورد زکات «شتر»، شتر عربی و غیر عربی، در مورد زکات «گاو»، گاو و گاومیش و در مورد زکات «گوسفند»، گوسفند و بز و میش و شیشک، یک جنس محسوب می‌شود و نر یا ماده بودن حیوانات هم فرقی ندارد.

· احکام دیگر مربوط به زکات شتر، گاو و گوسفند

o شراکت چند نفر در چهارپایان زکوی

مسأله 946. اگر چند نفر با هم در شتران یا گاوها یا گوسفندان شریک باشند، هر كدام آنان كه سهمش به نصاب اوّل مربوط به آن حیوان رسیده باشد، باید زكات بدهد و بر كسی كه سهم او كمتر از نصاب اوّل است، زكات واجب نیست.

o زمان پرداخت زکات شتر، گاو و گوسفند

مسأله 947. فرد باید زكات شتر، گاو و گوسفند را بعد از تمام شدن ماه یازدهم، به فقیر بدهد، یا از مال خود جدا نماید و حکم تأخیر در پرداخت زکات در مسألۀ «1014» خواهد آمد.

o برخی از اوصاف شتر، گاو یا گوسفندی که به عنوان زکات پرداخت می­شود

مسأله 948. شتری كه به عنوان زكات داده می‌شود باید ماده باشد؛ ولی اگر فرد در مورد نصاب ششم، در بین شترانش، شتر مادۀ دو ساله نداشته باشد، شتر نر سه ساله كافی است و اگر آن را هم نداشته باشد، در خرید هر كدام مخیّر است.

مسأله 949. گوسفندی که به عنوان زکات شتران یا زکات گوسفندان پرداخت می‌شود، بنابر احتیاط واجب، باید حدّاقل داخل سال دوّم شده باشد و بزی که به عنوان زکات آنها پرداخت می‌شود، بنابر احتیاط واجب باید داخل سال سوّم شده باشد.

مسأله 950. گوسفندی را كه فرد بابت زكات می‌دهد، اگر قیمتش مختصری از گوسفندهای دیگر او كمتر باشد، اشكال ندارد؛ ولی بهتر است گوسفندی را كه قیمت آن از تمام گوسفندهایش بیشتر است بدهد و حکم در مورد گاو و شتر نیز همین طور است.

مسأله 951. کسی که دارای گوسفند می­باشد، اگر تمام نصاب از گوسفندان ماده باشد، می­تواند زکات را با گوسفند نر بپردازد، و اگر تمام نصاب از گوسفندان نر باشد، می‌تواند زکات را با گوسفند ماده بپردازد.

همینطور، چنانچه تمام نصاب گوسفند باشد، جایز است زکات آنها را بز بپردازد و اگر تمام نصاب بز باشد، جایز است زکات آنها را گوسفند بپردازد.

این حکم، در مورد گاو و گاو میش و در مورد شتر عربی و غیر عربی نیز جاری می­باشد.

مسأله 952. اگر فرد دارای گاو یا گوسفند یا شترانی باشد كه مریض و معیوب هستند، این امر موجب ساقط شدن زکات نمی‌شود و باید زكات آنها را بپردازد.

مسأله 953. اگر فرد دارای گاو یا گوسفند یا شترانی باشد كه همه مریض یا معیوب یا پیر هستند، می‌تواند زكات را از خود آنها بدهد؛

ولی اگر همه سالم و بی‌عیب و جوان باشند، نمی‌تواند زكات آنها را از آن حیوانی که مریض یا معیوب یا پیر است بدهد، بلكه اگر بعضی از آنها سالم و بعضی مریض و دسته‏ای معیوب و دستۀ دیگر بی‌عیب و تعدادی پیر و تعدادی جوان باشند، احتیاط واجب آن است كه برای زكات آنها، حیوان سالم و بی‌عیب و جوان بدهد.

o پرداخت زکات شتر، گاو و گوسفند از غیر نصاب یا با پول

مسأله 954. لازم نیست انسان، زكات شترهایی که به حدّ نصاب رسیده را از خود نصاب بدهد، بلكه اگر شتر دیگری بدهد کافی است و این حکم، در گاو و گوسفند نیز جاری است.

بنابراین، مالک در پرداخت زکات از نصاب و غیر آن، مخیّر می‌باشد؛ بلکه جایز است مطابق قیمت شتر یا گاو یا گوسفندی که باید بابت زکات بپردازد، پول بدهد، هرچند پرداخت زکات از خود نصابی که به آن زکات تعلّق گرفته بهتر و مطابق با احتیاط مستحب است و پرداخت اجناس دیگر به جز پول بابت قیمت، بنابر احتیاط واجب کافی نیست.

مسأله 955. اگر فرد بخواهد زکات شتر یا گاو یا گوسفند را با پول بپردازد، معیار در قیمت، قیمت روز ادا و پرداخت زکات می­باشد، نه قیمت وقت تعلّق زکات به حیوانات مذکور.

همچنین، چنانچه شهری که زکات در آن پرداخت می­شود، غیر شهری باشد که زکات در آن به حیوانات تعلّق گرفته است، ملاک در قیمت گذاری، قیمت شهری می­باشد که زکات در آن پرداخت می­شود، نه قیمت شهری که زکات در آن واجب شده است.

o زکات داشتن مجدّد چهارپایانی که زکات آنها پرداخت شده است

مسأله 956. كسی كه باید زكات گاو، گوسفند و شتر را بدهد، تا زمانی که تعداد آنها از مقدار نصاب اوّل کمتر نشده است، باید هر سال زکات بپردازد. بنابراین، چنانچه زكات آنها را از مال دیگرش بدهد، تا وقتی شمارۀ آنها از نصاب كم نشده و سایر شرایط ثبوت زکات نیز جمع باشد، همه ساله باید زكات را بدهد؛ امّا اگر از خود آنها بدهد و از نصاب اول كمتر شوند، زكات بر او واجب نیست؛

مثلاً كسی كه «40» گوسفند دارد، اگر از مال دیگرش زكات آنها را بدهد، تا وقتی كه گوسفندهای او از «40» كم نشده، همه ساله باید یک گوسفند بدهد و اگر از خود آنها بدهد، تا وقتی به «40» نرسیده، زكات بر او واجب نیست.

o مواردی که در تعلّق زکات به شتر یا گاو یا گوسفند شرط نیست

مسأله 957. اگر مالک شتر، گاو و گوسفند، بچۀ نابالغ یا فرد مجنون یا سفیه باشد، با وجود سایر شرایط ثبوت زکات، به این اموال زکات تعلّق می‌گیرد و بر ولیّ شرعی بچۀ نابالغ یا فرد مجنون یا سفیه، واجب است زکات را از مال او پرداخت نماید.

همچنین، اگر صاحب آن حیوانات در تمام سال یا مقداری از آن، مست یا بیهوش شود، زكات از او ساقط نمی‌شود.

مسأله 958. مشهور فرموده‌اند: «در تعلّق زکات به شتر، گاو و گوسفند شرط است حیوانات مذکور، بیکار باشند، یعنی از جمله چهارپایانی باشند که در کارهایی مانند آبیاری، شخم زدن و مانند آن به کار گرفته نمی‌شوند»؛

امّا این حکم محلّ اشکال است و بنابر‌ احتیاط واجب، به چهارپایان مذکور که در کارهایی مانند آبیاری، شخم زدن، کوبیدن خرمن، حمل و نقل بار و مانند آن، به کار گرفته می‌شوند و بیکار محسوب نمی‌شوند، زکات تعلّق می‌گیرد؛

البتّه اگر عرفاً صدق كند كه چهار پایان مذکور بیكارند، پرداخت زکات آنها بنابر فتویٰ واجب است.

مسأله 959. برای تعلّق زکات به شتر یا گاو یا گوسفند، شرط نیست این چهارپایان در یک مکان باشند.

بنابراین، اگر شخصی دارای گوسفندانی می‌باشد که در چند روستا پراکنده هستند و گوسفندان هر مکان به تنهایی به حدّ نصاب نمی‌رسند، ولی مجموع گوسفندان چند مکان به حدّ نصاب می‌رسند، در صورتی که سایر شرایط تعلّق زکات نیز فراهم باشد، واجب است فرد زکات مجموع آنها را بپردازد.