رد و برگرداندن مال

در برخی از موارد لازم است امانت‌دار هرچه زودتر مال مورد امانت را به صاحبش برگرداند، که در مسائل بعد توضیح داده می‌شود.

· الف. مطالبۀ مالک

مسأله 1223. هر گاه امانت‌گذار - چه مسلمان باشد و چه کافر- مال خود را مطالبه کند، امانت‌دار باید در اوّلین زمان ممکن امانت را به صاحبش برگرداند؛ ^[1084] هرچند صاحب مال کافر حربی ^[1085] باشد و خیانت در امانت کافر حربی هم حرام است. ^[1086]

شایان ذکر است، فوریّت مذکور عرفی است. بنابراین، هنگام مطالبۀ امانت، بر امانت‌دار دویدن یا قطع کردن غذا یا نماز - هرچند مستحبّی باشد - و اموری مانند آن واجب نیست؛

بدیهی است فوریّت درجایی که امانت‌گذار نسبت به تأخیر در برگرداندن امانت، رضایت داشته باشد، واجب نمی‌باشد.

مسأله 1224. اگر امانت‌گذار مال خود را مطالبه کند و امانت‌دار بخواهد برای برگرداندن مال، شاهد بگیرد و این امر موجب تأخیر در ردّ امانت باشد، چنانچه امانت‌دار در معرض آن باشد که بعداً صاحب مال دوباره آن را از او مطالبه کند، تأخیر مذکور اشکال ندارد.

مسأله 1225. وظیفۀ امانت‌دار در برگرداندن امانت آن است که موانع را از آن برطرف نماید، به‌گونه‌ای که امانت‌گذار بتواند آن رابردارد و لازم نیست مال را به دست صاحبش برساند؛

پس اگر مثلاً امانت در کمد یا صندوق قفل‌دار قرار داشته باشد، همین که در آن را باز کرده و به امانت‌گذار بگوید: «این امانت توست؛ بیا و آن را بردار» کافی است.

· ب. ترس از بین رفتن مال

مسأله 1226. اگر برای امانت‌دار وضعیّتی پیش آید که بترسد اگر امانت را نزد خود نگه دارد، مال، سرقت شده یا از بین برود و یا نقصی بر آن وارد آید، باید امانت را به صاحبش یا وکیل او برساند و یا او را از وضعیّت آگاه سازد؛

امّا اگر این امر ممکن نباشد، آن را به حاکم شرع برساند، یا او را از وضعیّت مطّلع نماید تا تصمیم لازم را اتّخاذ نماید و چنانچه حاکم شرع در دسترس نبوده یا به علّتی قادر به نگهداری از مال نباشد، آن را به فرد مورد اعتماد و امینی بسپارد و در صورت امکان برای این کار از حاکم شرع اجازه بگیرد.­ ^[1087]

· ج. ظهور نشانه‌های مرگ

مسأله 1227. هر گاه امانت‌دار نشانه‌های مرگ را در خود احساس کند، چنانچه اجازه و وکالت در رساندن مال به دیگری نداشته باشد، در صورت امکان بنابر احتیاط واجب بر او لازم است آن را به صاحبش یا وکیل یا ولیّ شرعی وی برساند یا او را از این امر مطّلع سازد.

امّا اگر این امر ممکن نباشد، باید - هرچند با وصیّت کردن و شاهد گرفتن بر وصیّت و آگاه کردن وصیّ و شاهد از نام و خصوصیّات و نشانی صاحب مال یا امور دیگر - کاری کند که مطمئن شود مال بعد از فوت او به صاحبش می‌رسد.

· د. فسخ ودیعه از طرف امانت‌دار

مسأله 1228. اگر امانت‌دار ودیعه را فسخ کند، باید مال مورد امانت را فوراً به صاحبش یا وکیل یا ولیّ شرعی او برساند یا او را از وضعیّت مطّلع سازد؛ در غیر این صورت، چنانچه مال تلف شود، یا نقصی بر آن وارد آید، ضامن است.

· ه‍ .جنون یا بیهوشی مستمرّ امانت‌گذار

مسأله 1229. اگر امانت‌گذار دیوانه شود یا به‌طور مستمر و همیشگی بیهوش شود، ودیعه باطل می‌شود و امانت‌دار باید فوراً مال را به ولیّ شرعی او برساند یا او را از وضعیّت مطّلع سازد و اگر بدون عذر شرعی این کار را انجام ندهد و مال از بین برود یا نقصی بر آن وارد آید، ضامن است.

امّا اگر جنون فرد، اَدواری(موقّت و دوره‌ای) بوده یا به‌طور موقّت بیهوش شود، باطل شدن ودیعه محلّ اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط در این مورد ترک نشود.

· و. فوت امانت‌گذار

مسأله 1230. اگر امانت‌گذار بمیرد، ودیعه باطل می‌شود و اگر مال مورد امانت به وارث منتقل شده - بدون اینکه فرد دیگری در آن حقّ داشته باشد - امانت‌دار باید آن را به وارث یا ولیّش برساند یا او را از این امر مطّلع سازد و چنانچه بدون عذر شرعی در این امر کوتاهی کند، ضامن است؛

البتّه، اگر فردی ادّعا کند وارث امانت‌گذار است، ولی امانت‌دار از گفتۀ او اطمینان پیدا نکند و برایش این امر ثابت نشود، یا احتمال عقلایی بدهد فرد یا افراد دیگری هم وارث باشند، باید تحقیق کند و چنانچه در این مدّت مال بدون کوتاهی و تصرّف غیر مجاز تلف شود، ضامن نیست.

مسأله 1231. اگر مالک (امانت‌گذار) بمیرد و افرادی که باید مال در اختیار آنان قرار گیرد، چند نفر باشند - مثل اینکه مال مورد امانت به عنوان ارث به چند وارث منتقل شده باشد ^[1088] - امانت‌دار باید آن را به همۀ آنها یا وکیلشان بدهد و اگر بدون اجازۀ دیگران مال را به بعضی از آنان بدهد، نسبت به سهم بقیّه ضامن می‌باشد.

· ‏ز. سفر ضروری

مسأله 1232. اگر برای امانت‌دار سفری پیش آید، چنانچه نسبت به همراه بردن مال مورد امانت یا سپردن آن به فرد امین دیگری از امانت‌گذار اجازه داشته باشد، می‌تواند این کار را انجام دهد، وگرنه چنانچه نگهداری از مال وابسته به حضور وی نباشد، می‌تواند به سفر برود و مال را در محلّ محفوظ آن، نزد خانوادۀ خود باقی بگذارد؛

در غیر این صورت، یا باید سفر را ترک کند و یا مال را به صاحبش و یا ولیّ شرعی یا وکیل او برساند یا وی را مطّلع سازد.