افرادی که در امر ازدواج ولیّ شرعی محسوب می­شوند

مسأله 162. «پدر» و «پدربزرگ پدری» و در موارد ضروری «حاکم شرع» و «وصیّ پدر یا پدربزرگ پدری» ^[123] در امر ازدواج برخی از افراد - همچون فرد نابالغ، مجنون، سفیه، دختر بالغ باکره - با توضیحاتی که در مسائل بعد ذکر می‌شود، «ولیّ شرعی» محسوب می‌شوند.

شایان ذکر است، در ولایت ولیّ شرط است که «عاقل» باشد. بنابراین، پدر و جدّ پدری که مجنون هستند ولایت ندارند و اگر یکی از آن دو دیوانه است، ولایت برای دیگری است.

همین طور، ولیّ فرد مسلمان در امر ازدواج، باید «مسلمان» باشد. بنابراین، پدر کافر بر فرزند مسلمانش ولایت ندارد و ولایت وی با جدّ پدری اوست در صورتی که جدّ مذکور مسلمان باشد و نیز پدر کافر بر فرزند کافرش در صورتی که جدّ پدری مسلمان نداشته باشد ولایت دارد، وگرنه ولایت با جدّ پدری مسلمان اوست.

· ولایت بر فرد نابالغ ومجنون

o پدر و پدربزرگ پدری

مسأله 163. پدر و پدربزرگ پدری ^[124] در امر ازدواج پسر یا دختر نابالغ، یا فرزند (یا نوۀ) مجنون خویش که با حال جنون بالغ شده ولایت دارند و می­توانند با رعایت شرایطی که بعداً ذکر می‌شود، وی را به ازدواج شخص دیگری در آورند.

شایان ذکر است، مادر، پدربزرگ یا مادربزرگ مادری، برادر و خواهر، عمو و عمّه، دایی و خاله و سایر خویشاوندان در این امر ولایت ندارند.

مسأله 164. هر یک از پدر و پدربزرگ پدری به‌طور مستقل در امر ازدواج با توضیحات مذکور در مسألۀ قبل، ولایت دارند و لازم نیست از یکدیگر اجازه بگیرند.

بنابراین، پدر می­تواند بدون اذن از پدربزرگ، فرزندش را به ازدواج فردی در آورد و نیز پدربزرگ می­تواند نوه­اش را بدون اذن پدر وی، به عقد شخصی در آورد؛

البتّه اگر بین آن دو، اختلاف و نزاع در امر ازدواج صورت گیرد و هر یک بخواهد وی را به عقد ازدواج شخصی در آورد، شرعاً رأی و نظر پدربزرگ پدری، مقدّم می‌باشد و در این صورت اگر پدر اقدام به ازدواج فرزندش نماید، چنین عقدی باطل است.

مسأله 165. فردی که قبل از بلوغ مجنون نبوده و پس از آن مجنون شده، احتیاط واجب آن است امر ازدواج وی با توافق «پدر یا پدربزرگ پدری» با «حاکم شرع» صورت گیرد.

مسأله 166. در مواردی که ولایت با پدر و پدربزرگ پدری است، در صورتی می‌توانند فرزند یا نوۀ خویش را - با توضیحی که در مسألۀ «164»بیان شد - به ازدواج شخصی در آورند که بنا بر نظر عقلا، چنین ازدواجی برای فرزند یا نوۀ آنها مفسده نداشته باشد؛ ^[125]

البتّه، احتیاط مستحب آن است که علاوه بر مفسده نداشتن، مصلحت فرزند یا نوه نیز در امر ازدواج رعایت گردد؛ بلکه اگر امر ازدواج او بین مورد صالح و اصلح مردّد شود، در صورتی که انتخاب مورد صالح به نظر عقلا تفریط و کوتاهی در حقّ وی محسوب شود، بر ولیّش لازم است مورد اصلح را برگزیند.

مسأله 167. اگر پدر یا پدربزرگ پدری بچّه یا نوۀ نابالغ خود را - با رعایت آنچه در مسائل قبل گذشت - به عقد ازدواج کسی در آورد، هرچند عقد مذکور صحیح است، ولی احتمال دارد برای فرزند یا نوۀ مذکور بعد از بلوغ و رشد خیار فسخ ثابت باشد و چنانچه وی فسخ کند، مراعات مقتضای احتیاط در این مورد ترک نشود، بدین صورت که اگر بخواهند با هم زندگی كنند، بنابر احتياط واجب دوباره صیغۀ عقد را بخوانند و چنانچه بخواهند جدا شوند، بنابر احتیاط واجب باید صیغۀ طلاق اجرا گردد.

o وصیّ پدر یا پدربزرگ پدری

مسأله 168. اگر در وصیّت پدر یا جدّ پدری تصریح شده باشد که در امر ازدواج نیز برای وصیّ (قیّم) ولایت بر نابالغ وجود دارد یا آنکه عبارت وصیّت اطلاق داشته و طوری باشد که شامل ازدواج هم بشود، ثابت بودن ولایت برای وصیّ در این مورد محلّ اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط ترک نشود؛ به این صورت که اگر ضرورتی در ازدواج او پیش آمد، این کار بنابر احتیاط واجب با توافق وصیّ و حاکم شرع انجام شود. ^[126]

o حاکم شرع

مسأله 169. اگر فرد نابالغ، پدر و پدربزرگ پدری نداشته باشد و قیّمی نیز از طرف آنان - با توضیحی که در مسأله قبل بیان شد - معیّن نشده باشد، چنانچه ضرورتی وجود نداشته باشد، ازدواج وی چه با اذن حاکم شرع و چه بدون اذن وی، صحیح نیست؛

امّا اگر نسبت به امر ازدواج ضرورتی وجود داشته باشد و ضرورت به‌گونه‌ای باشد که ترک آن موجب مفسده­ای باشد که اجتناب از آن لازم است، حاکم شرع با رعایت حدود امور حِسبیّه، در امر ازدواج وی، ولایت دارد.

بنابراین، اگر - مثلاً - با انجام عقد موقّت، ^[127] ضرروت رفع می­شود، حاکم شرع نمی‌تواند برای عقد دائم اجازه دهد، یا چنانچه عقد موقّت کوتاه مدّت ضروری محسوب شود، ولی بلند مدّت آن ضرورت نداشته باشد، حاکم شرع می­تواند فقط نسبت به عقد کوتاه مدّت اجازه دهد و حکم سایر خصوصیّات عقد نیز چنین است. ^[128]

شایان ذکر است، حکم مذکور در موردی که پدر یا پدربزرگ پدری فرد نابالغ زنده­اند، ولی دسترسی به هیچ یک از آن دو - هرچند با فحص و تحقیق - مقدور نیست نیز جاری می­باشد.

· ولایت بر سفیه

مسأله 170. فرد سفیهی که با حال سفیه بودن به سنّ بلوغ رسیده، چنانچه مذکّر است و پدر یا پدربزرگ پدری دارد، بنابر احتیاط واجب باید برای ازدواج از پدر یا پدربزرگ پدری خویش اجازه بگیرد و فرقی نیست که وی در امور مالی سفیه باشد ^[129] یا در خصوص امر ازدواج و شؤون مرتبط با آن - مانند تعیین همسر مناسب، مقدار و کیفیّت مهریّه - سفیه محسوب شود؛

البتّه، پدر یا پدربزرگ پدری وی نیز نمی‌توانند مستقلّاً‌ و بدون اجازۀ خودِ فرد، او را به عقد شخصی در‌ آورند.

شایان ذکر است، اگر فرد مذکور پدر یا پدربزرگ پدری ندارد، بنابر احتیاط واجب باید از حاکم شرع اجازه بگیرد و حاکم شرع در موارد ضروری می‌تواند برای ازدواج وی اجازه دهد. ^[130]

مسأله 171. فرد سفیهی که بعد از سنّ بلوغ مبتلا به سفاهت شده، چنانچه مذکّر است، احتیاط واجب آن است که امر ازدواج وی با توافق «پدر یا پدربزرگ پدری» با «حاکم شرع» صورت گیرد؛

البتّه، پدر یا پدربزرگ پدری یا حاکم شرع نیز نمی‌توانند مستقلّاً‌ و بدون اجازۀ خودِ فرد، او را به عقد شخصی در‌آورند.

شایان ذکر است، اگر فرد مذکور پدر یا پدربزرگ پدری ندارد، بنابر احتیاط واجب باید از حاکم شرع اجازه بگیرد و حاکم شرع در موارد ضروری می‌تواند برای ازدواج وی اجازه دهد. ^[131]

مسأله 172. فرد سفیهی که بالغ و مؤنّث است نمی­تواند بدون اذن پدر یا پدربزرگ پدریش به ازدواج شخصی در آید؛

البتّه، در صورتی که فرد مذکور غیر باکره باشد، ^[132] پدر یا جدّ پدری وی نیز نمی‌توانند مستقلّاً و بدون اجازه­اش او را به عقد شخص دیگری در آورند و چنانچه باکره باشد، پدر یا جدّ پدری وی بنابر احتیاط واجب نمی­توانند مستقلّاً و بدون اجازه­اش او را به عقد شخص دیگری در آورند و اگر بدون اجازه اقدام به این امر نمودند، مراعات مقتضای احتیاط در این مورد ترک نشود. ^[133]

· ولایت بر دختر بالغۀ رشیدۀ باکره

مسأله 173. دختر باکره‌ای ^[134] كه به سنّ بلوغ رسيده و رشيده ^[135] است، چنانچه متصدّی امور زندگانی خويش نبوده و در شؤون زندگی مستقل نباشد، ^[136] بايد - بنابر فتویٰ - برای امر ازدواج خویش از پدر يا جدّ پدری خود اذن بگيرد؛ ^[137] در غیر این صورت، ازدواج وی باطل محسوب می­شود؛ مگر آنکه بعداً پدر یا پدربزرگ پدری، آن ازدواج را اجازه دهد؛ ^[138]

البتّه، پدر و جدّ پدری او هم بنابر احتياط واجب نمی­توانند بدون اذن یا اجازۀ خودش، او را به ازدواج شخصی در آورند. ^[139]

مسأله 174. دختر باکره‌ای كه به سنّ بلوغ رسيده و رشيده است، چنانچه متصدّی امور زندگانی خويش بوده و در شؤون زندگی مستقل باشد، برای امر ازدواج خویش بنابر احتياط واجب بايد از پدر يا جدّ پدری خود اذن بگيرد و در غیر این صورت، بنابر احتياط واجب عقد صحیح محسوب نمی‌شود؛ ^[140]

البتّه، پدر و جدّ پدری او هم نمی­توانند بدون اذن یا اجازه­اش او را به ازدواج شخصی در آورند.

مسأله 175. در حکم مذکور در مسائل «173 و 174» (لزوم اذن پدر یا پدربزرگ پدری در ازدواج دختر باکرۀ رشیده)، فرقی بین ازدواج دائم و موقّت نیست و نیز فرقی ندارد در ضمن عقد، نزدیکی نکردن با دختر شرط شده باشد یا نه.

همین طور، حکم مذکور شامل ازدواج با اهل تسنّن ^[141] و نیز اهل کتاب ^[142] - در مواردی که ازدواج با آنان جایز است - می‌شود.

مسأله 176. منظور از «مستقل بودن دختر» که در مسألۀ «173» ذکر شد، آن است که اختیار امور مختلف زندگی - اعم از اقتصادی و غیر آن - به دست خودش باشد و وی تابع و تحت نظارت پدر و پدربزرگ پدری نباشد؛ بلكه مستقلّاً تصميم بگيرد و عمل كند.

شایان ذكر است، چنانچه دختر از پدرش جدا است و پدر - مثلاً - به دلیل اعتمادی كه به مادر دختر دارد، امور وی را به مادر واگذار نموده، طوری که تصمیمات مادر در شؤون وی تحت اشراف پدر صورت می­گیرد، آن دختر غیر مستقل محسوب می­شود.

مسأله 177. منظور از «غیر باکره» در این مبحث، ‌فردی است که با رعایت شرایط شرعی عقد ازدواج - از جمله اجازۀ ‌پدر یا پدربزرگ پدری - ازدواج نموده و با شوهرش نزدیکی ^[143] داشته باشد ^[144] که چنین فردی در ازدواج بعدی خود، لازم نیست از پدر یا پدربزرگ پدری اجازه بگیرد؛

امّا در غیر این صورت - چه اینکه فرد ازدواج صحیح شرعی نکرده یا ازدواج کرده، ولی شوهرش قبل از نزدیکی با وی فوت کرده یا او را طلاق داده باشد - در این مبحث «باکره» محسوب شده و باید برای ازدواج از پدر یا پدربزرگ پدری- با توضیحاتی که قبلاً بیان شد- اجازه بگیرد و فرقی ندارد پردۀ بکارت وی بر اثر هرعاملی - هرچند زنا - از بین رفته یا باقی باشد.

مسأله 178. در مواردی که ازدواج دختر بالغۀ رشیده احتیاج به اذن پدر یا پدربزرگ پدری دارد، چنانچه وی ادّعا نماید پدر و پدربزرگ پدری ندارد یا از یکی از آن دو اجازۀ ازدواج گرفته است، در صورتی ادّعای وی تصدیق می­شود که گفته­اش به طریق معتبر شرعی ثابت شود، مانند اینکه از قرائن و شواهد به صدق گفتۀ وی یقین یا اطمینان حاصل شود.

این حکم، در جایی که وی ادّعا کند غیر باکره ^[145] است نیز جاری است.

مسأله 179. در بعضی از موارد، دختر بالغۀ باکره لازم نیست برای ازدواج دائم از پدر و پدربزرگ پدری اجازه بگیرد؛ از جمله‌ آنها امور ذیل می­باشد:

الف. پدر و پدربزرگ پدری مطلقاً اجازه نمی‌دهند كه دختر با افرادی كه شرعاً و عرفاً همتا و كفو او می‏باشد ازدواج كند و خواستگاران را رد می‌کنند.

ب. پدر و پدربزرگ پدری اجازه نمی‌دهند كه دختر با فرد خاصّی كه شرعاً و عرفاً همتا و كفو او می‏باشد ازدواج كند و خوف و ترس آن باشد كه خواستگار ديگری برای آن دختر پيدا نشود، طوری که اجازه ندادن آن دو، عرفاً تقصیر و ضایع کردن حقّ دختر و امر ازدواج او محسوب گردد.

ج. پدر و پدربزرگ پدری، با اختیار خویش در امر ازدواج دختر، به هيچ وجه مشاركت نكنند و به‌طور کلّی از دخالت در این امر امتناع ورزند.

د. پدر و پدربزرگ پدری، اهليّت شرعی اجازه دادن را به جهت جنون، کفر، ^[146] ارتداد و مانند آن نداشته باشند.

ه‍ . اجازه گرفتن از پدر و پدربزرگ پدری مثلاً‌ به جهت غايب بودن آنان برای مدّت طولانی ممكن نباشد و دختر نیز در حال حاضر، نیاز شدید به ازدواج داشته باشد؛

پس اگر مثلاً پدر و پدربزرگ پدری برای زمان طولانی به مسافرت رفته‌ يا در حبس به سر ببرند و دسترسی به آنان - حتّی از طريق تماس تلفنی، پیام و مانند آن - ممكن نباشد و در اين مدّت دختر احساس نياز شديد به داشتن شوهر و تشكيل خانواده و زندگی بنماید - هرچند اين احساس نياز حقيقی به خاطر ترس از مبتلا شدن به حرام باشد - اجازۀ آنان لازم نیست.

شایان ذکر است، در تمام موارد فوق دختر بالغۀ باکره بنابر احتیاط واجب نمی‌تواند اقدام به ازدواج موقّت نماید.

مسأله 180. زنی که با توجّه به مسائل قبل لازم نیست برای ازدواج از کسی اجازه بگیرد، شایسته است برای این امر از پدر یا پدربزرگ پدری خود کسب اجازه کند و اگر پدر و پدربزرگ پدری ندارد، با اجازۀ برادر خویش در صورتی که اهلیّت لازم را داراست - و چنانچه چند برادر داشته باشد برادر بزرگ‌تر - ازدواج نماید؛

بنابراین، دختر بالغۀ رشیدۀ باکره‌ای که پدر و پدربزرگ پدری ندارد، ‌لازم نیست از مادر، ‌برادر، عمو یا سایر بستگان خویش اجازه بگیرد، هرچند شایسته است ازدواج وی با اجازۀ برادر بزرگ‌تر باشد. ^[147]